[Vijfde van zes blogs over Achaimenidisch Perzië, dat tussen het midden van de zesde eeuw v.Chr. en 330 heel het Nabije Oosten verenigde. Het eerste deel is hier.]
De laatste regeringsjaren van Artaxerxes III waren voorspoedig geweest. Mede dankzij zijn trouwe vizier Bagoas had hij het eerder verloren gegane Egypte in 343/342 heroverd. Een deel van de buit had de grote koning besteed aan de bouw van een nieuw paleis in Persepolis. Ook anderen profiteerden van de vrede. Uit kleitabletten blijkt dat de graanprijzen buitengewoon laag waren, wat betekent dat “de gewone man” meer kon besteden aan andere zaken. Een van de weinige problemen was dat koning Filippos van Macedonië gevaarlijk dicht bij de Hellespont en Bosporos kwam, maar toen hij in 340 Perinthos begon te belegeren, dwongen de Perzen hem tot de aftocht. Ik blogde er al eens over.
Artaxerxes IV Arses
Toen de koning in 338 overleed, volgde zijn zoon Arses hem op als heerser in Achaimenidisch Perzië. Net als zijn vader en grootvader nam hij de troonnaam Artaxerxes aan, Artakhšaça, “heerser van een rijk van rechtvaardigheid”. Onmiddellijk na zijn troonsbestijging liepen de zaken volledig uit de hand en omdat deze implosie van het Perzische centrale gezag een voorname, zo niet de voornaamste factor vormt voor het succes van Alexanders veldtocht, is het zinvol er even bij stil te staan. Het uitgangspunt moet het geschiedenisboek van Diodoros van Sicilië zijn:
Artaxerxes III heerste over de Perzen en onderdrukte zijn onderdanen wreed en hard. Omdat hij wegens zijn boosaardig karakter werd gehaat, heeft zijn vizier Bagoas … hem met hulp van een arts vergiftigd, en zijn jongste zoon, Arses, op de troon gezet. Hij ruimde ook de broers van de nieuwe koning, die nog heel jong waren, uit de weg, opdat de jonge man, alleen overgebleven, beter naar hem zou luisteren. Maar toen die achter de gepleegde misdaden kwam en liet merken dat hij van plan was de misdadiger te bestraffen, was Bagoas hem te vlug af. Hij vermoordde Arses samen met zijn kinderen in diens derde regeringsjaar.
Nu was het koninklijk huis uitgestorven en was er niemand die krachtens zijn afstamming aanspraak kon maken op de troon. Daarom schoof Bagoas een lid van de hofhouding, ene Darius, naar voren en bezorgde hem het koningschap. … Maar Bagoas kreeg een koekje van eigen deeg en dat is het vermelden waard. Met zijn gewone moordlust probeerde hij Darius te vergiftigen. Maar de koning, die gewaarschuwd was voor zijn plan, deed alsof hij Bagoas uitnodigde op zijn welzijn te drinken, gaf hem zijn beker en dwong hem zijn eigen gif te drinken. (Wereldgeschiedenis 17.5.3-6; vert. Simone Mooij)
Spijkerschriftbronnen
Lang was dit onze enige bron voor de opvolgingscrisis in het imperium, wat de reputatie van Bagoas geen goed deed. Inmiddels zijn echter spijkerschriftteksten bekend die suggereren dat het anders is verlopen. Om te beginnen is er een kleitablet dat de dood van Artaxerxes III vermeldt en daarbij een werkwoord gebruikt dat alleen een natuurlijke dood kan aanduiden.
Het tweede bedrijf in het koningsdrama is de executie van de broers en zussen van de nieuwe koning. Anders dan Diodoros zegt waren er overlevenden, want tijdens de regering van Alexander speelden een broer en een zus van Artaxerxes IV, nog een rol. En hoewel Diodoros beweert dat Bagoas verantwoordelijk was voor de moordpartij, is het waarschijnlijker dat de nieuwe vorst er de hand in had. Broedermoord was niet ongebruikelijk in het huis der Achaimeniden en was eigenlijk een vrij algemeen verschijnsel in de heersersfamilies van voorindustriële staten, aangezien het een effectieve manier was om burgeroorlog te vermijden.
De kleitablet die Jona noemt is een lijst met mogelijke data van zonsverduisteringen. Het is BM 71537, nu uitgegeven door Hermann Hunger, Astronomical Diaries and Related Texts from Babylonia. Volume V. Lunar and Planetary Texts (Wenen: Verlag der Oesterreichische Akademie der Wissenschaften 2001), p. 40-45 (no. 11). Soms constateerden de astronomen dat er wel een mogelijkheid was, maar dat hij niet gezien werd. Vaak was het dan zo dat de zonsverduistering wel plaats had gehad, maar niet in Babylonië zichtbaar was. B.v. in deze passage Col. II: 5′-6′ “Year 1 of Umakush, Month V, the 29th, (eclipse) that was omitted”. Umakush = Ochos = Artaxerxes III. De datum is 4/5 september 358 v. Chr. Toen vond inderdaad een zonsverduistering plaats en wel op 26 graden noorderbreedte, 79 graden westerlengte (eregsn Noord-India). Zie hier alle historische zonsverduisteringen: https://eclipse.gsfc.nasa.gov/SEcat5/SE-0399–0300.html. Bedenk: Astronomisch jaar -357 = 358 v. Chr.
De dood van Artaxerxes III wordt inderdaad ook gemeld bij zijn regeringsjaar 21: Col. III rev. 9-10: “Month VI. Umakush died. Arshu (Arses), his son, sat on the throne.” (Maand V = 28 juli – 26 augustus 338 v. Chr.) Het teken voor ‘died’ is NAM.ME, het ideogram voor shimtu = lot. Het is dus kort voor: hij ging naar zijn lot. Meestal gebruikt voor het werkwoord mâtu = sterven. Het teken GAZ (Akkadisch dâku, doden, vermoorden) wordt gebruikt voor: vermoord worden. Toch zou ik er niet al teveel zekerheid aan ontlenen. Als je vermoord wordt, ga je ook naar je lot. Het kan ook zijn dat de schrijver van het tablet het niet meer wist of ongeïnteresseerd was in de manier waarop Artaxerxes III aan zijn eind kwam.