De filosoof Seneca (ca. 1-65 n.Chr.) en de apostel Paulus (ca. 10- ca. 64 n.Chr.) leefden in dezelfde tijd en waren volgens de overlevering ook tegelijkertijd in Rome. Volgens de Handelingen van de Apostelen werd Paulus in het jaar 58 gevangengenomen en naar Rome gebracht, waar hij in het jaar 59 aankwam. In Rome zou hij, volgens Handelingen 28.30, enkele jaren vrij hebben rondgetrokken en gepredikt. Hiermee eindigt het boek Handelingen. Volgens de overlevering zou Paulus uiterlijk tijdens Nero’s christenvervolging (64) zijn gestorven. Seneca was de leraar van keizer Nero en stierf ook onder zijn bewind. Wat zou natuurlijker zijn dan dat deze twee grote mannen elkaar ontmoetten en brieven uitwisselden?

Briefwisseling

Inderdaad bestaat er een kleine correspondentie tussen de twee, die ook in veel handschriften van Seneca bewaard is gebleven. Lange tijd werd aangenomen dat deze brieven echt waren en dat Seneca dus in direct contact stond met het christendom. Zijn stoïcijnse filosofie leek ook goed te passen bij de christelijke levensvisie. De inhoud van deze brieven is echter zeer mager; het zijn niet meer dan vriendschapsverklaringen. Je zou eigenlijk meer verwachten, als deze twee mannen ideeën uitwisselen. Van beiden zijn immers veel substantiëlere brieven bewaard gebleven.

Dergelijke uitingen van vriendschap zijn echter typisch voor correspondentie uit de Late Oudheid. Bovendien is de stijl en woordkeuze duidelijk laatantiek. We moeten dus aannemen dat deze briefwisseling in de vierde eeuw is uitgevonden. Als voorbeeld hier Brief 4:

Paulus groet Annaeus Seneca. Telkens als ik uw brieven hoor, stel ik me uw aanwezigheid voor en kan ik me niet aan de indruk onttrekken dat u altijd bij ons bent. Dus zodra u gekomen bent, zullen we elkaar van dichtbij zien. Ik hoop dat het goed met u gaat.

Al in Late Oudheid als echt beschouwd

Misschien omdat deze briefstijl zo kenmerkend was voor de Late Oudheid, klonken deze brieven toen heel plausibel. Zo geloofde Hiëronymus dat de brieven echt waren. Daarom nam hij Seneca zelfs op in het repertorium der heiligen, zij het met tegenzin:

Lucius Annaeus Seneca uit Cordoba, leerling van de stoïcijn Sotion en oom van de dichter Lucanus, leefde een zeer ingehouden leven. Ik zou hem niet in de lijst van heiligen opnemen als de brieven van Paulus aan Seneca en van Seneca aan Paulus, die door velen worden gelezen, mij daartoe niet zouden aanzetten. (Vir. ill. 12.)

Erasmus

Eeuwenlang werd aan de authenticiteit van de brieven niet getwijfeld, tot in de tijd van Erasmus (ca. 1466-1536). Hij bekritiseerde de correspondentie:

Ik kan me niets starders en dwazers voorstellen dan deze brieven; en toch, wie de auteur ook was, hij is erin geslaagd ons ervan te overtuigen dat Seneca een christen was … Hoe welsprekend, hoe gevoelig schrijft Paulus aan alleen al Philemon over een zeer triviale zaak! En aan Seneca, zo’n beroemd man, schrijft hij zo droog, zo stijf over toewijding aan Christus, dat wil zeggen over de allerbelangrijkste zaak? … Het is schaamteloze dwaasheid om Seneca zo te laten praten, het is godslastering om Paulus zo te laten praten. (Epistula 2092)

Erasmus was al opgevallen dat de echte correspondentie van Paulus, zoals de Brief aan Philemon, veel inhoudsrijker en levendiger was, dan deze correspondentie met Seneca. Deze briefwisseling, hoe leuk het ook zou zijn, wordt tegenwoordig niet meer als echt opgevat. Of de twee mannen met elkaar in contact zijn geweest, is verder niet bekend. Ze verkeerden in heel verschillende kringen in Rome, dus het is niet heel waarschijnlijk. Er was wel een zijdelings contact tussen Paulus en Seneca: de broer van Seneca, Novatus, was onder zijn adoptiefnaam Gallio in 51/52 n. Chr. gouverneur van Achaia. In die functie wees hij een klacht van joden tegen Paulus af (Handelingen 18.12-16; meer).

***

Een gastbijdrage van Josine Schrickx. Dank je wel Josine!

Deze blog is gratis, maar als u me wil steunen, koop dan een van mijn boeken, doe via Livius.nl een cursus of reis (bijvoorbeeld Cyprus), of doneer. U kunt de blog volgen via het Whatsapp-kanaal.