Het verhaal van de Gordiaans Knoop is wereldberoemd. Toen de Macedonische koning Alexander de Grote een knoop niet kon ontwarren, hakte hij die maar door. Maar ook al is de anekdote spreekwoordelijk geworden, we hebben geen idee wat er op het spel stond.

Situatie

De situatie kennen we. Alexander was met in het voorjaar van 334 v.Chr. een leger van ruim 40.000 man de Hellespont overgestoken en had daar een inderhaast samengesteld Perzisch leger verslagen. Hij had tijd verloren tijdens de belegering van Halikarnassos en was daarna het binnenland van het huidige Turkije binnengetrokken. In Gordion, ooit de hoofdstad van Frygië, bracht hij de winter door. Zolang hij niet wist hoe de Perzen zouden reageren op zijn inval, kon hij weinig anders doen wachten. Enerzijds was een Perzische vloot actief in de Egeïsche wateren, die de Macedonische aanvoerlijn kon afsnijden; anderzijds verzamelde de pas aangetreden Perzische koning Darius III een leger, ergens in het oosten. Alexander wist niet wat het voornaamste strijdtoneel zou zijn.

Ondertussen verveelden zijn soldaten zich met exerceren en het binnenhalen van de oogst. Nietsdoen is echter slopend voor de motivatie van een leger. (Toen ik zelf ’s koningswapenrok droeg, was er sprake van de dienstplichtigen vervelingstoeslag te geven.) Gordion was vermoedelijk de saaist denkbare plek in Anatolië. De stad kende, afgezien van de waren en diensten waarin kooplieden voorzagen, geen andere attracties dan de enorme grafheuvels die het landschap sierden en een handvol tempels op de citadel.

In een van die tempels, gewijd aan de Frygische oppergod Sabazios, stond de oude wagen waarover een sage werd verteld. Die is helaas niet overgeleverd. De Alexanderhistorici zouden later echter beweren dat er een voorspelling circuleerde dat degene die de ingewikkelde knoop kon losmaken waarmee het juk was verbonden met de wagen, voorbestemd was om koning te zijn van Azië.

De Gordiaanse knoop

Op een dag waagde Alexander, ten overstaan van de Macedonische soldaten en de Frygische bevolking, een poging de Gordiaanse knoop te ontwarren. Hij moest toch íets doen om zijn manschappen bezig te houden. De geschiedschrijver Arrianus vertelt:

Hij wist niet hoe hij de knoop moest losmaken, maar hij wilde hem ook niet zo laten zitten, omdat hij vreesde dat daardoor onrust zou ontstaan onder de menigte. Daarom heeft hij, volgens sommigen, de knoop doorgehakt met een houw van zijn zwaard en verklaard dat hij los was. Maar [Arrianus’ bron] Aristoboulos zegt dat hij de plug, een houten pin die dwars door de dissel heen was gedreven en de knoop bij elkaar hield, eruit heeft getrokken en toen het juk van de dissel heeft afgeschoven. (Anabasis 2.3.7; vert. Simone Mooij)

De volgende dag gaf Alexander zijn leger bevel de opmars te hervatten. We weten niet waarom. Het moet de soldaten vreemd te moede zijn geweest. Er was een einde gekomen aan de periode van wachten, maar de wijze waarop hun aanvoerder de Gordiaanse knoop had ontward leek op heiligschennis. Bovendien was de Perzische vloot nog actief in de Egeïsche Zee. De Macedonische aanvoerders hadden echter besloten de oorlog tot een einde te brengen door slag te leveren met Darius zelf.

Koning van Azië?

Ondertussen had Alexander met het doorhakken van de gordiaanse knoop voor zichzelf ruimte geschapen. Wat betekende “Azië” immers, in de winter van 334/333? De drie klassieke werelddelen zijn een Grieks concept en dat maakt duidelijk dat “wie de knoop ontwart wordt koning van Azië” nooit een oosterse sage kan zijn. Althans niet in de overgeleverde vorm.

Maar belangrijker is: de Grieken kenden voor Azië geen oostgrens. Alexander kon op elk moment dat hij wilde terugkeren en de operatie als succes typeren. Als hij het Taurusgebergte als oostgrens had genomen, als hij aan de Eufraat rechtsomkeert zou maken, als hij Babylon of Sousa zou innemen, als hij zou zijn doorgedrongen tot het mysterieuze Indusland, als hij nog verder zou zijn gegaan: steeds kon hij verklaren “koning van Azië” te zijn.

[Dit was het eerste stukje in een reeks over de slag bij Issos (6 november 333 v.Chr.). Wordt dus morgenochtend vervolgd.]