Als ik u zeg dat het was in de maand phamenoth in het vijfde regeringsjaar van koningin Kleopatra VII Filopator, en als ik dat omreken naar maart 47 v.Chr. op onze kalender, dan weet u dat u bent beland in een nieuwe aflevering van de reeks “Wat deed Julius Caesar vandaag 2069 jaar geleden?”
Kleopatra en Caesar
We hebben geen idee. Hij is zoek. Op 27 maart, onze 6 februari, was hij in Alexandrië en op 28 juni, onze 17 april, neemt hij daar afscheid. Waar hij in de tussenliggende tijd was, is onbekend. Er is wel beweerd dat hij met Kleopatra een cruise maakte over de Nijl, maar daarvoor is geen bewijs. Het is meer Hollywood (zie boven) dan feit.
Van de andere kant: sinds het oversteken van de Rubico waren zevenentwintig maanden verstreken, maanden waarin hij voortdurend op reis was geweest en had moeten vechten. Als we Ploutarchos mogen geloven, was Kleopatra aangenaam gezelschap, al sprak ze geen Latijn.
Haar schoonheid was niet echt onvergelijkelijk en evenmin in staat bij de eerste aanblik te betoveren. Maar in de omgang had zij een onweerstaanbare charme en de combinatie van haar gestalte met haar innemende manier van spreken en de natuurlijke gratie die haar hele gedrag doorstraalde had iets prikkelends. Ook haar stemgeluid was aangenaam om te horen, en ze kon haar tong als een veelsnarig instrument moeiteloos gebruiken voor elke gewenste taal, zodat ze tegenover weinig barbaren een tolk nodig had en de meeste zelf antwoord gaf: Ethiopiërs en Troglodyten, Hebreeërs en Arabieren, Syriërs, Meden en Parthen (Marcus Antonius 27.3; vert. Hetty van Rooijen)
Kleopatra
Voor Kleopatra gold hetzelfde: haar troonsbestijging, die gewoon in overeenstemming was met het testament van haar vader, was vier jaar lang onzeker geweest. Ze had vaak in levensgevaar verkeerd. Ze was zwanger. Als er ooit bewijs komt voor een vakantie in de maanden waarin zeevaart sowieso moeilijk was, zal niemand ervan opkijken. Wie weet duikt nog eens een tekst op over een bezoek aan de piramiden of de Memnonkolossen, die voor Romeinse bezoekers onweerstaanbaar waren.
De Joden
Er bleef werk te over. We weten dat Caesar een decreet uitvaardigde om de hogepriester van Jeruzalem, Hyrkanos II, te bedanken voor zijn hulp. Caesar bevestigde hem in zijn functie, wat niet helemaal vanzelfsprekend was omdat er een andere tak was in zijn familie die eveneens aanspraak kon maken op het religieuze ambt. Hyrkanos kreeg verder toestemming de door Pompeius verwoeste stadsmuren van Jeruzalem te herbouwen.
Caesar zette ook de aanvoerder van de Judese troepen, Antipatros, in het zonnetje: hij kreeg niet alleen het Romeinse burgerrecht maar ook vrijstelling van belasting. Zijn zoon Herodes kreeg het beheer van Galilea toevertrouwd. De jongeman zou het nog ver schoppen.
Dictator
Meteen na de slag bij Farsalos hadden senatoren Caesar benoemd tot dictator: een magistraat met buitengewone bevoegdheden. Het was een noodzakelijke maatregel, want er was een hoop te regelen nu Pompeius definitief verslagen was – of leek, want tijdens Caesars verblijf in Alexandrië had de partij van Pompeius zich kunnen herstellen. Een dictator mocht maar zes maanden regeren en die zes maanden waren inmiddels voorbij. Caesar trad echter niet af.
Er valt een boom op te zetten over de Rechtsfrage: of Caesar ten onrechte niet in absentia naar het consulaat had mogen dingen. Elk standpunt is weleens verdedigd en is ook wel verdedigbaar. Verschillende maatregelen uit de voorafgaande tijd waren meer door de moeilijke omstandigheden ingegeven geweest dan dat ze in overeenstemming waren met het Romeinse staatsrecht. Over die constitutionele onregelmatigheden valt eveneens te discussiëren. Dat Caesar de dictatuur in het voorjaar van 47 v.Chr. niet neerlegde, is echter onomstreden onconstitutioneel.
De vraag is, zoals steeds, welke alternatieven er waren. De Romeinse republiek was instabiel. Misschien was de monarchie die Augustus zou stichten, wel onvermijdelijk. Maar tegelijk: als we zo redeneren, volgen we dan niet de propaganda van Caesar en Augustus? Ik weet de antwoorden niet.
Wat ik echter wel weet: Caesar zou, na zijn kennismaking met de absolute koninklijke heerschappij van Egypte, steeds autocratischer worden. Als achter elke grote man een sterke vrouw staat, zou die best weleens Kleopatra geheten kunnen hebben.
[Een overzicht van de reeks #RealTimeCaesar is hier.]
“Misschien was de monarchie die Augustus zou stichten, wel onvermijdelijk.”
Het woord onvermijdelijk is wellicht te sterk. Wat anders? Rome leed inmiddels enkele decennia aan burgeroorlogen. Als er aanwijzingen zijn dat de Republiek gered kon worden, dwz. gestabiliseerd, dan hoor ik het graag. Dit is geen propaganda voor Caesar en Augustus. Ik weet het, we moeten geen lessen trekken uit de geschiedenis. Het valt me toch op dat dergelijke autoritaire figuren (om het vriendelijk te zeggen) altijd hun kans proberen te grijpen in tijden van politieke instabiliteit.
En ja, ik heb de dag van vandaag hierbij in gedachten.
Ik bleef ook haken achter onvermijdelijk. Als de loop der evolutie al beheerst wordt door het toeval, dan zal dat bij de geschiedenis niet anders zijn, en dan is niets onvermijdelijk. Het meeste dat gebeurt is zelfs onwaarschijnlijk. In casu. Caesar had makkelijk in Egypte kunnen overlijden, en dan …. vul maar wat in van de vele mogelijkheden. (ongeveer net zo, maar met andere dramatis personae, voortzetting van de burgeroorlogen, een senaat die erin slaagt tot een effectief bestuur te komen, het rijk valt uiteen, om maar wat te noemen)
Aansluitend bij twee eerdere reactie. Dat ‘onvermijdelijk’ riekt een beetje naar whig history. Zo’n causale redenering zou eigenlijk alleen kunnen als er een gedetailleerde lijdlijn kan worden gegeven. Maar dan nog zijn er steeds afsplitsingen denkbaar. Zou dan niet moeten worden uitgelegd waarom dat niet is gebeurd of in ieder geval heel onwaarschijnlijk is?
aansluitende
Wat is onvermijdelijk, wat zijn trends ..
Er is een patroon te construeren….Bij Marius zie je dat het mogelijk wordt voor één persoon om het Consulaat maar liefst meerdere jaren toegewezen te krijgen, Sulla was al even alleenheerser (met de beste bedoelingen natuurlijk…), Pompeius kreeg al allerlei eerbewijzen als een ‘soort’ princeps…
‘You cannot be an Empire and a Republic’ een vaststelling die schrijver Gore Vidal zich eigen maakte. Hij dacht natuurlijk vooral aan een voorland voor de VS.
” Er is een patroon te construeren…” Dat is altijd het geval, wat niet wil zeggen dat die reconstructie ook buiten de geest van de reconstructor op eigen benen zou kunnen staan.
De Franse Troisième République werd pas een empire na de val van het Deuxième Empire.
Wat bedoelt u met die laatste zin? Zo begrijp ik er niets van.
Het citaat van Gore Vidal impliceert dat een land dat zich een grote hoeveelheid gebied en/of invloed verwerft, en een republiek is, vanzelf een Empire wordt. Mijn repliek is dat dat bij Frankrijk net omgekeerd was. Nadat het Deuxieme Empire van Nap III ter ziel was gegaan en de derde republiek ontstond werd Frankrijk pas (weer) een (engelse woord) empire. Een republiek kan dus heel goed een keizerrijk zijn, een (engelse woord) Empire heeft geen keizer nodig. En dat gold m.m. ook voor Rome. Er was geen noodzaak dat dit een keizerrijk werd, dat was gewoon het historische toeval.
Mjaaa…weet ik niet. Het was niet dat Napoleon III niet aan koloniale expansie deed (Indo-China met name, verdere consolidatie in Algerije) maar ik begrijp nu veel beter waar u heen wil.
Of de Europese koloniale expansie in het derde kwart van de 19e eeuw helemaal te vergelijken is met wat Rome doormaakte…
Frankrijk zocht compensatie voor het geschonden prestige na de nederlaag tegen Pruisen/Duitsland. Er was rivaliteit tussen de Europese mogendheden.
Maar u heeft een punt.
Gore Vidal was ook een ontzettende praatjesmaker, uiteindelijk.
De -voorzichtige – suggestie van een trend achteraf bij de vestiging van een monarchie in Rome heb ik van een hoorcollege van de Leidse professor Henk Versnel.
Waarom voorzichtig? Voor zover ik weet was de Romeinse Republiek de eerste die overging naar een keizerrijk (of andersoortige monarchie), de onvergelijkbare chaotische ontwikkelingen in de Griekse stadsstaatjes daargelaten. En met één voorbeeld kun je niet van een trend spreken. Of begrijp ik het verkeerd?
Professor Versnel benadrukte dat hij zijn idee voorzichtig moest brengen. Het was op het randje qua causaliteit en teleologie waarschijnlijk. Denk ik.