Tag: Kalender

Babylonische astronomie

On door Jona LenderinginAssyrië, Babylonië, Geschiedenis, Wetenschap11 reacties
Een beroemd voorbeeld van de Babylonische astronomie is dit dagboek met een vermelding van de komeet van Halley in september 164 v.Chr. (British Museum, Londen)

Ik had bij de vragen rond de jaarwisseling een stuk beloofd over de Babylonische sterrenkunde. Dat moest er toch eens van komen. Dus waarom niet vandaag? Ik denk dat we moeten beginnen met een citaat uit de Geografie van de Grieks-Romeinse aardrijkskundige Strabon, die een beschrijving geeft van de astronomen van Babylonië. Hij noemt hen Chaldeeën, wat eigenlijk, zoals Strabon ook aangeeft, de naam is van een bevolkingsgroep.

In Babylon is de verblijfplaats van de lokale filosofen. De Chaldeeën, zoals ze worden genoemd, houden zich voornamelijk bezig met astronomie, maar sommigen van hen, die door de anderen niet helemaal serieus worden genomen, beweren horoscopen te kunnen opstellen. (Er is ook een stam van de Chaldeeën, en een gebied dat door hen wordt bewoond, in de buurt van de Arabieren en van de zogeheten Perzische Golf.) Er zijn ook verschillende groepen Chaldese astronomen. Zo worden sommigen de Orcheni genoemd [die van Uruk], anderen de Borsippeni [die van Borsippa], en zo zijn er nog verschillende groepen met verschillende namen, alsof ze zijn verdeeld in verschillende sekten met verschillende dogma’s over dezelfde onderwerpen. De wiskundigen vermelden enkele namen van deze mannen, zoals Kidenas, Naburianus en Sudines.

Lees verder “Babylonische astronomie” →

De hemelschijf van Nebra (3): de Plejaden

On door Ab LangereisinAssyrië, Babylonië, Museumstuk, Prehistorie3 reacties
Hemelschijf van Nebra, reconstructie van de oorspronkelijke vorm (Arche Nebra)

De Hemelschijf van Nebra is, blijkens de analyse van het weinige aan de grafgiften verbonden organisch materiaal, rond 1600 v.Chr. ritueel begraven, maar is 150 tot 200 jaar eerder vervaardigd. Harald Meller is er zeker van dat er maar één schijf is gemaakt en dat dit gebeurde in opdracht van de heersende vorst.

De afbeelding

In zijn oorspronkelijke vorm bestaat de schijf uit de maan (ook te beschouwen als zon), sikkelvormig en vol, een klontering van zeven sterren en vijfentwintig willekeurig  over het vlak geplaatste sterren. In deze vorm heeft het voorwerp enkele generaties gefunctioneerd.

Bijzonder is dat de maansikkel, zoals die is afgebeeld, de schijngestalte heeft van een maan die 4½ dag oud is. Dat is dikker dan de nieuwe maan van 1½ à 2½ dagen oud, die als eerste licht verspreidt. De zeven sterren duiden op de sterrenhoop Plejaden (het Zevengesternte), die in veel oude culturen een belangrijke mythische rol toebedeeld kregen.

Lees verder “De hemelschijf van Nebra (3): de Plejaden” →

De slag bij Farsalos (7)

On door Jona LenderinginRomeinse Republiek4 reacties
De maan

[Zevende deel van het verslag over de slag bij Farsalos. Het eerste was hier.]

De door Caesar behaalde overwinning bij Farsalos was totaal en zijn manschappen wilden al beginnen met de plundering van Pompeius’ kamp. Een deel van het vijandelijke leger had zich echter in veiligheid gebracht op wat nabijgelegen heuvels. Omdat onduidelijk was hoe groot dit leger was, en dus niet viel uit te maken of Caesars mannen het terrein werkelijk meester waren, verlegde Caesar zijn aandacht naar de Pompeianen in de heuvels.

Caesar schrijft het volgende – net als in de eerdere stukken geeft ik het weer in de vertaling van Hetty van Rooijen.

Lees verder “De slag bij Farsalos (7)” →

De ware schrikkeldag

On door Rob van GentinGeschiedenis, Klassieken, Middeleeuwen, Romeinse Keizerrijk, Romeinse Republiek25 reacties
De oude, republikeinse Romeinse kalender, zoals we die kennen van een zwaar gerestaureerde inscriptie uit Antium, ongeveer 60 v.Chr.

[Vandaag een gastblog van Rob van Gent, die alles weet over historische sterrenkunde en antieke kalenders. Hij heeft ook een leuke website.]

Dit jaar is een schrikkeljaar en dus zullen kranten en andere media komende zaterdag, 29 februari, de aandacht vestigen op de schrikkeldag, haar oorsprong en de hiermee geassocieerde volksgebruiken.

Weinigen weten echter dat de benoeming van 29 februari als de schrikkeldag eigenlijk een relatief moderne innovatie is. Gebruikelijker was het in verleden om 24 of 25 februari hiervoor aan te merken. De verklaring hiervoor ligt in de hervorming van de oud-Romeinse kalender zoals Julius Caesar deze in 46 v.Chr. invoerde.

Lees verder “De ware schrikkeldag” →

MoM | Er is geen jaar nul (en dat doet ertoe)

On door Jona LenderinginGeesteswetenschappen, Geschiedenis, Klassieken, Methodologie en theorie, Oude Griekenland, Politiek, Pseudowetenschap, Verbijstering34 reacties

Als keizer Trajanus net zo leergierig was geweest als Alexander de Grote had ik dit blogstukje vandaag niet hoeven schrijven. Toen Alexander de stad Babylon veroverde, liet hij zijn wetenschappelijk adviseur (vrijwel zeker Kallisthenes) inventariseren wat daar in de bibliotheken lag aan interessante informatie. Daarbij behoorde een grote hoeveelheid astronomische waarnemingen en de beste benadering van het zonnejaar die de wereld tot dan toe had gezien. Binnen een jaar had Alexander de Griekse kalenders laten aanpassen: ze waren niet langer gebaseerd op de Cyclus van Meton maar op die van Kallippos. Ook de Canon van Ptolemaios gaat op deze culturele roofbuit terug. En het idee van een wereldbibliotheek, zoals later toegepast in Alexandrië.

Trajanus was niet zo leergierig. Zo kwam het dat een belangrijke uitvinding die de Babylonische geleerden in de tussentijd hadden gedaan, de nul, niet bekend werd in het westen totdat Gerbert van Aurillac en Fibonacci die in de Volle Middeleeuwen introduceerden. Onze jaartelling, die vorm kreeg in de zesde eeuw na Chr., telt daardoor zowel vooruit (het jaar één, het jaar twee, het jaar drie…) als achteruit (één voor Christus, twee voor Christus…). De ellende is dat als je vlot wil rekenen, optellen en aftrekken dus, een jaar nul wel makkelijk zou zijn. Astronomen hebben dan ook een alternatieve jaartelling waarin ze wel een nul hebben. Het jaar dat u en ik kennen als één voor Christus is dus het astronomische jaar nul en het jaar 480 v.Chr. is min 479.

Lees verder “MoM | Er is geen jaar nul (en dat doet ertoe)” →

Waarom is het geen Pasen?

On door Jona LenderinginChristendom, Religie, Romeinse Keizerrijk12 reacties
Reconstructie van een Romeinse kalender (Museo nazionale della civiltà romana, Rome)

Het zal u niet zijn ontgaan dat het inmiddels officieel lente is. Afgelopen woensdag, 20 maart, kwam de zon, die zich de afgelopen zes maanden bevond onder het vlak van de hemel-evenaar, daar weer boven. De plaats waar de (ogenschijnlijke) baan van de zon de evenaar snijdt, heet het lentepunt of ook wel equinox, wat wil zeggen dat dag en nacht even lang duren. Inderdaad duren die allebei nu ongeveer twaalf uur.

Verder is u misschien opgevallen dat het afgelopen donderdag, 21 maart, volle maan was. En dat betekent dat het vandaag Pasen zou moeten zijn, want christenen vieren dat feest immers op de eerste zondag na de eerste volle maan na het begin van de lente. Toch moet u nog een paar weken wachten tot het zover is.

Lees verder “Waarom is het geen Pasen?” →

De kalender van Gezer

On door Jona LenderinginGeschiedenis, Jodendom, Levant, Museumstuk8 reacties
De Gezer-kalender (Archeologisch Museum, Istanbul)
De Gezer-kalender (Archeologisch Museum, Istanbul)

Zo rond het jaar 900 v.Chr. werd de bovenstaande kalender vervaardigd, die in 1908 werd opgegraven in Gezer, zo’n dertig kilometer ten westen van Jeruzalem. De tekst:

Twee maanden om te verzamelen
Twee maanden om te planten
Twee maanden voor het late planten

Eén maand om vlas te snijden
Eén maand om gerst te oogsten
Eén maand om te oogsten en te feesten

Twee maanden voor de wijnranken
Eén maand voor het zomerfruit.

Lees verder “De kalender van Gezer” →

De moord op Caesar

On door Jona LenderinginGeschiedenis, Museumstuk, Romeinse Republiek1 reactie
Caesar (Altes Museum, Berlijn)

Julius Caesar had de alleenheerschappij in het Romeinse Rijk veroverd en was er niet in geslaagd deze aanvaardbaar te maken voor zijn tijdgenoten, die de republiek zeer toegenegen waren. En dus werd hij vermoord, waarmee een nieuwe ronde burgeroorlogen onvermijdelijk werd.

De Romeinse biograaf Suetonius schrijft (in de vertaling van Daan den Hengst):

Lees verder “De moord op Caesar” →

Tijdmanagement

On door Jona LenderinginDagelijks leven2 reacties
Klok

Ik ben deze dagen bezig met het maken van de brochure met de nieuwe cursussen en reizen van Livius. Dat is een ongelooflijk vervelend werkje, want ik moet rekening houden met meer zaken dan menselijkerwijs mogelijk is, zoals de wensen van acht docenten en de mensen die de negen vestigingen beheren, alsmede de mogelijkheden negen zalen te huren. Het is een soort  simultaanschaak, met dit verschil dat wat je op het ene bord doet, altijd invloed heeft op minimaal twee andere borden. Ik zou de vormgeefster van de brochure nog vergeten: met haar heb ik een afspraak wanneer ik de tekst van de brochure moet aanleveren: zij is, om de metafoor te handhaven, de onverbiddelijke schaakklok.

Alles komt neer op controle. Dus stuurde ik afgelopen woensdag iedereen een mailtje met het verzoek te kijken of het rooster klopte, aangezien ik maandag de brochure naar de vormgever moest sturen. Omdat ik het op woensdag vroeg, hadden de mensen donderdag, vrijdag, zaterdag en zondag om in hun agenda te kijken. Dat leek me genoeg.

Lees verder “Tijdmanagement” →

Schrikkeldagen en schrikkelmanen (2)

On door Jona LenderinginBabylonië, Geschiedenis, Jodendom, Klassieken, Romeinse Republiek, Wetenschap2 reacties
Caesar (Archeologisch Museum, Palermo)

De invoering van de nieuwe kalender van negentien jaar, waarvan er zeven een schrikkelmaan hadden, waarover ik zojuist blogde, was een van de grootste wetenschappelijke doorbraken uit de geschiedenis, en dat werd destijds ook erkend. De Joden, die destijds ook in het Perzische Rijk woonden, namen de cyclus meteen over. 235 maanmaanden (6940 dagen) is inderdaad precies even lang als negentien zonnejaren. Deze schrikkelcyclus staat bekend als die van Meton, naar de Atheense astronoom die haar in de vijfde eeuw in Griekenland introduceerde.

Ondanks de bereikte precisie was er nog ruimte voor verfijning, en rond het midden van de vierde eeuw v.Chr. werd vastgesteld dat als je vier cycli van negentien jaar nam en er één dag uit weg liet, je nóg accurater was. Deze cyclus van zesenzeventig jaar, 940 maanden en 4×6940-1=27759 dagen is vernoemd naar Kalippos, maar de ontdekker is vermoedelijk de astronoom Kidinnu uit Babylon, een tijdgenoot van Alexander de Grote.

Lees verder “Schrikkeldagen en schrikkelmanen (2)” →