Paul Damen (van de Joodse Omroep) had een leuke vraag. Het viel hem op dat in werkelijk álle Jezusfilms, waarvan we er met deze kerst vast weer een paar te zien zullen krijgen, Joden altijd licht gebogen door hun deur gaan. Denken ze in Hollywood nou echt dat ze destijds geen grotere deuren konden maken? Bovenstaand plaatje uit een film van Franco Zeffirelli illustreert het punt. En Damen vroeg of ik wist hoe het zat.
Het antwoord is, denk ik, dat de makers ongewild een anti-joods vooroordeel reproduceren. Het beeld dat ze hebben van het verleden, is voor een belangrijk deel bepaald door eerdere films en als het gaat om de Oudheid, gaat zo’n beeld uiteindelijk terug tot de negentiende eeuw. Toen is voor het eerst systematisch nagedacht over de vraag hoe de oude wereld eruit heeft gezien en met de toen geschapen beeldentaal leven we nog steeds. Destijds gold Jezus in brede (lees: overwegend christelijke) kringen als de man die brak met de beklemmende Wet van Mozes, waarin joden punten moesten scoren voor het hiernamaals. Jezus had een God van liefde en genade aan de mensheid getoond. Een westerse, humane geest in een wereld van oriëntaalse bedomptheid dus.
Een bedompte wereld
En zo presenteerden de eerste filmmakers het dus: enerzijds de Joodse wereld bedompt, met kleine huizen, anderzijds de Romeinse stadscentra ruimtelijk. De antieke Joden gingen gekleed zoals de Palestijnse Arabieren van de vroege twintigste eeuw – een gedachte die ook aanwezig was bij de bouwers van de Heilig Land-stichting, die een historisch Judea wilden tonen en daarbij teruggrepen op het Ottomaanse Palestina. Goed bedoeld, zeker, maar de aanname was dat de tijd daar eigenlijk stil had gestaan. En de implicatie is dat de mensen daar negentien eeuwen lang te dom waren geweest om hun leefomstandigheden te veranderen.
Aan de andere zijde: de Romeinen. Die kwamen er westers uit te zien, met soldaten in uniformen, zoals in moderne legers. Dat de kledingmakers van de filmstudio’s zo met één knippatroon toe konden, was mooi mee genomen. Dit deelden de filmmakers overigens met de katholieke passiespelen, zoals de weergave van kruisigingen ook meer zegt over de roomse beeldcultuur dan over hoe een Romeinse executie feitelijk in het werk ging.
Joods en oosters versus Romeins en westers. En tussen die twee werelden liep dan Jezus van Nazaret. Het licht van de wereld droeg als enige een fonkelwit gewaad. En doorgaans had hij een nogal West-Europees uiterlijk. Er is een lijntje van het Christusbeeld van Thorvaldsen naar Jesus Christ Superstar.
Dit zijn de beelden die moderne filmmakers kennen. Ze zouden moeiteloos hebben kunnen ontdekken dat het feitelijk anders is geweest. Voor de algemene typering van het Jodendom: zie het Nieuwe Perspectief op Paulus. Joodse kleding is opgegraven op Masada, er is voldoende antropologisch werk gedaan om een niet-westers gelaat van Jezus te reconstrueren, we weten hoe Joodse huizen eruit zagen (geen kleine deuropeningen) en er is inmiddels voldoende bekend over Romeinse kruisigingen om de roomse iconografie achter ons te laten. (Dat laatste is in feite, voor wie zich niet wil laten overtuigen door de koolstofdatering, het beste bewijs dat de Lijkwade van Turijn stamt uit de Middeleeuwen: de afbeelding toont hoe men toen dacht – en hoe Hollywood nog steeds denkt – dat de Romeinen een kruisiging uitvoerden.)
Maar de filmmakers doen het almaar niet correct. Hoewel een oudheidkundige even om advies vragen toch echt zo ingewikkeld niet is.
Oliver Stone
Anders geformuleerd: wetenschappelijke inzichten dringen niet door tot Hollywood. En dus dienen films als voertuigen om verouderde inzichten aan het publiek door te geven. Ook Oliver Stone liep tegen dit probleem aan. In zijn film Alexander schetst hij bijvoorbeeld Babylon als een stad vol wulpse vrouwen. Stone had het zelfinzicht en het fatsoen om te erkennen dat dit meer zei over een Hollywoodtraditie dan over de feiten. Zijn historisch adviseur, Robin Lane Fox, heb ik nog niet op evenveel zelfinzicht en fatsoen betrapt.
En de wetenschap
En daarmee kom ik op een ander punt: het zijn niet alleen filmmakers die de Oudheid presenteren met negentiende-eeuwse sjablonen. Wetenschappers doen het net zo hard. De negentiende-eeuwse staten werden dus geregeerd door koningen en we delen de geschiedenis van Egypte nog altijd in aan de hand van dynastieën. Idemdito het Romeinse Rijk: er is een Julisch-Claudische en een Flavische dynastie, er is een periode van adoptiefkeizers, van Severische keizers, van een Huis van Constantijn en van de dynastieën van Valentinianus en Theodosius.
Imperialisme, belastingheffing, staatvorming, grenzen, steden en slavernij zijn andere obsessies uit de negentiende eeuw. Inmiddels leggen academici weliswaar andere accenten, maar volken, staten, vorsten, dynastieën, oorlogen, imperia en slaven behoren nog altijd tot het eerste wat het publiek over de Oudheid verneemt.
Ze vormen trouwens ook de bouwstenen van de eerstejaarshandboeken. En bedenk: de meeste historici leren over de Oudheid nooit meer dan ze in hun eerste jaar leerden, want ze specialiseren zich meestal in recentere tijdvakken. Als een niet in de oude wereld gespecialiseerd historicus het heeft over de Oudheid, is er een redelijke kans dat hij een achterhaald beeld reproduceert.
Alt-Right
Tot overmaat van ramp dringen recente inzichten ook in de oudheidkunde zélf niet heel erg makkelijk door. Laat classici spreken over de Oudheid en vraag ze waarom Griekenland belangrijk is, en ze hebben het over “een cultuur van de menselijke maat” – ik haal deze formulering uit een middelbare-school-boek – en dan reproduceren ze vervolgens het sjabloon dat er een tegenstelling is tussen Oost en West.
Als de Alt-Right momenteel loopt te koketteren met de Oudheid, is het niet zo dat zij de klassieken verkeerd toepast. In tegendeel. Ze past perfect een reeks ideeën toe die zélf verkeerd zijn. Ze zijn allang weerlegd maar worden door de grote media eindeloos opnieuw uitgedragen en kunnen dankzij de te korte academische opleidingen inmiddels ook de wetenschap zelf weer infiltreren. Wie er meer over wil weten, moet mijn Xerxesboek maar lezen. In alle bescheidenheid gezegd denk ik dat u daar meer uit leert dan als u deze kerst weer naar een van die Jezusfilms kijkt.
[Geschiedenis is geen amusement, leuk voor een vrijblijvend stukje in een tijdschrift of een item op TV. Het is een wetenschap. In de reeks “Methode op Maandag” (MoM) leg ik uit wat de oudheidkundige wetenschappen, en de historische wetenschappen in het algemeen, maakt tot wetenschappen. Een overzicht van deze en vergelijkbare stukjes is hier.]
Je had, als het gaat om de negentiende eeuw, ook Anchoring Innovation wel migen noemen. Je hebt vaker gewezen op die verouderde aanpak.
Paul Damen kan zich troosten met de gedachte dat onze ‘heidense’ voorouders ook meestal stereotiep worden afgebeeld; als Germaanse barbaren in dierenhuiden en de Vikingen met hoorns aan hun helmen (dankzij die bombastische flut opera!).
Och ja, zie The Last Legion, als Odoaker de macht overneemt van Romulus Augustulus.
Wat betreft de Vikingen is het niet dat er geen pogingen zijn tot (iets) meer realistischer weergaves. In de film The Vikings met Kirk Douglas en Tony Curtis uit 1958 hebben de Mannen van het Noorden hoornloze helmen, in de recente serie Vikings hebben de Mannen en Vrouwen (…) van het Noorden het grootste deel van de serie helemaal geen helmen op. Strips, in ieder geval serieuze (dus met echt bloed en echte doden) vertonen ook een leercurve.
Hollywood history is een bekend verschijnsel waarin het publiek an valse geschiedenis wordt voorzien. Zie bv de film U-571 waarin Amerikanen heldhaftig een Enigma machine aan de Nazis ontfutselen.
De Guardian schreef er toenmaals de volgende kritiek over:
“At the time of its release, Tony Blair condemned U-571 in parliament as an insult to the Royal Navy. A far more entertaining response would have been for Britain to fund a big-budget revenge epic, in which a small platoon of foppish yet plucky Brits swans over to Vietnam in 1968, defeats the Viet Cong, and wins the war. Moreover, it would be nearly as accurate as this.”
https://www.theguardian.com/film/2009/feb/25/u-571-reel-history
Dat soort onnauwkeurige films maken de Britten aan de lopende band.
Beter zou het zijn als we een film krijgen over de Poolse inlichtingendiensten die reeds aan het begin van de oorlog de taart bakten, waar vervolgens Alan Turing de kers op mocht leggen..
Een film over de Poolse en Nederlandse vliegeniers gedurende de Luchtslag om Engeland zou ook geen slecht idee zijn.
Er zit niets anders op dan maar te blijven hameren op het aambeeld van vooringenomenheid en onwetendheid.
Mede dankzij blogs als deze komt er toch hier en daar een zaadje terecht dat kan ontkiemen, god weet waar.
Het bombardement aan stereotype en verouderderde beeldvorming is moeilijk te weerstaan wanneer publiek dat niet verder kan of wil kijken “vermaakt” wil worden en kijkcijfers, bezoekersaantallen, verkoop en een zo hoog mogelijke opbrengst de boventoon voeren.
Er is dus beeld nodig om vorm te geven aan de hedendaagse inzichten. Bijvoorbeeld een actuele versie van Isings befaamde schoolplaten. En dat beeld moet ook nog makkelijk toegankelijk zijn, en liefst rechtenvrij en gratis beschikbaar. Want ook dat is een reden waarom media teruggrijpen naar de 19e-eeuwse beelden: kost niets. Beter beeld zal niet het hele probleem oplossen (het is erg lastig uit het ingesleten karrespoor van vertrouwde opvattingen te stappen) maar het is wel een begin.
“Joden altijd licht gebogen door hun deur gaan”
Dan is het vast geen toeval dat (in) mijn favoriete Jezusfilms
1) niet over Jezus gaan, maar over Thomas, Maria Maddalena en Judas;
2) de deuren wel hoog genoeg zijn;
3) niet in Hollywood zijn gemaakt, maar een Italiaans-Duitse coproductie voor de tv zijn.
Het zijn trouwens ook geen kerstfilms.
https://en.wikipedia.org/wiki/Danny_Quinn
Ook de deuren in Pasolini’s Il vangelo secondo Matteo zijn de deuren in orde.
Tja, als het om het Lijdensverhaal gaat valt Italiaans melodrama sowieso te verkiezen boven de sentimentaliteit van Hollywood. Uiteraard zullen deze films allerlei andere moderne stereotypen bevatten.
“Griekenland – “een cultuur van de menselijke maat”
Dit snap ik dus echt niet. We hoeven het dan nog niet eens over Spartaanse heloten te hebben – Atheense vrouwen, die de deur nog minder vaak uitmochten dan Saudi-Arabische moslima’s? Moord als algemeen geaccepteerd politiek instrument? Zelfs volgens de 19e eeuwse obsessies slaat deze kenschets helemaal nergens op.
“Als de Alt-Right momenteel loopt te koketteren met …..”
hoeft dat niemand te verbazen. De tegenwoordig zo populaire leider van deze beweging gaat muzikaal niet verder dan 1850 – alles wat daarna komt is volgens hem Ontaarde Kunst. Zijn bewieroking van nationale helden is ook al typisch 19e eeuws. Eén van die helden legde de handel met de Oost open door een heel eiland uit te moorden, maar daar moeten we van hem maar niet op letten.
Wel moet ik eerlijk toegeven dat ik het soms ook wel kan waarderen als kerstmis voor politieke propaganda wordt misbruikt.
https://www.latimes.com/california/story/2019-12-08/claremont-nativity-scene-refugees-in-cages
Ja, alle films etc zijn er om te blijven brainwashen. Dit had ik nog niet opgemerkt maar het verbaasd mij echt helemaal niks. Ze promoten sjustice maar blijven dezelfde hatelijke propaganda uitspuwen. Zeer hinderlijk.
Zelfde met middeleeuwse, renaissance en gouden eeuw films. Zie mijn blogs en recensies. Vanaf de 17e eeuw gaat men trouwens nog bestaande gebouwen als decor gebruiken en studio decors zijn daar weer van afgeleid. Dus daar zijn de deuren ok van hoogte. Nou zijn er in de altijd gerestaureerde kastelen in Nederland ook diverse lage deuren, maar ophogingen van vloeren zijn niet zeldzaam geweest in het verleden. Maar goed, het clichë van de liliput middeleeuwer heerst nog steeds, hoewel er inmiddels zoveel skeletten zijn gevonden en opgemeten dat de gemiddelde lengte van personen tussen 1000 en 1500 inmiddels wel bekend zijn: 1.72 voor mannen en 1.64 voor vrouwen. Natuurlijk met uitschieters naar beide kanten. Ik heb er bijvoorbeeld bijgestaan dat een vroeg 14e eeuwse man in het minderbroederskerkhof te Dordrecht werd opgegraven die 1.94 m was.
Wat misschien ook een rol speelt:
de kleine, lage, armoedige huizen in de joodse getto’s van voor de Sjoa,
en de gebogen houding van sjokkelende joden in de talmoedscholen.
Misschien zijn die twee elementen op de Oudheid geprojecteerd.
Ontluisterend. Ik ben ook opgegroeid met al die beelden, uit films en boeken, en zie nu dat ik critischer moet kijken/herinneren. Mooie blog.
Een bekend voorbeeld is Tolkien. Het zijn lang niet alleen antisemieten die stereotypen gebruiken.
https://muse.jhu.edu/article/513824
Prachtige blog, Jona. Het belangrijkste blijkt dus altijd weer je eerst helder bewust te zijn van de vooraannames en sjablonen die je al hebt. En daar zo nodig vraagtekens bij zetten. Misschien kunnen we nog wat leren van de klassieke fenomenologische methode. En zo tegen Kerst heb ik sowieso weinig trek in weer een Jezusfilm…
Maar de Joden zijn voor Hollywood dan wel weer hoger ontwikkeld dan de overige Levantijnen, zie het bijbel spektakel waarin Charlton Heston als edel-Arische Mozes een onnozel kijkende, bruin geschminkte Egyptenaar de bouwtekeningen van de piramide probeert uit te leggen, die de Joodse ingenieurs voor de farao’s ontwierpen en bouwden. Dat verzint alleen een Amerikaan.
En zo kan het altijd weer erger hè…
Niet perse erger, maar onlangs bekeek ik zeg maar de Letse versie van Redbad (The Pagan King, voertaal Engels). Het begint, met jonge, vrolijk rondrennende heidenense Letse voorouders, die er in de dertiende eeuw blijkbaar uitzagen zo als het nu mode is om vikingen uit te beelden en blijkbaar nog steeds vikingschepen gebruikten. Ze wonnen uiteraard uiteindelijk van de gemene christelijke schurk (die natuurlijk eigenlijk alleen maar een machtswellusteling is) en leefden daarna als volk in ieder geval nog 100 jaar lang en gelukkig.
Het probleem is niet zozeer de filmindustrie. Ja, zo goed als alle historische films zijn niet accuraat (verhaal, decor, stereotypes) maar dat zou geen probleem zijn als de kijkers opgeleid waren om kritisch te kijken. De teloorgang van onderwijs en kennis geeft films een te groot gewicht in de historische beeldvorming.
Ik weet nog zo net niet of er iets aan te doen is. Misschien is het voor historisch min of meer onderlegde personen maar beter om er een soort sport van te maken fouten en anachronismen te herkennen.