Kleitablet uit Ugarit met een deel van de mythe van Ba’al (Louvre, Parijs)
Ik wil niet altijd op alle slakken zout leggen en daarom blog ik niet over alle minder dan optimale informatie over de Oudheid. In 2014 was 40% van de nieuwsberichten aantoonbaar onjuist; ik denk dat het percentage onzinnige, overdreven of ongenuanceerde berichten inmiddels hoger ligt. Lees het waarom maar in De Volkskrant.
Zo was er onlangs de claim – hier in Trouw en daar in De Morgen – dat een vloektablet de oudste vermelding zou bevatten van de godsnaam Jahweh. We hoeven er geen aandacht aan te besteden. De kop (“Is dit vloektablet de oudste tekst ooit waar de God van de Bijbel op staat?”) maakt al duidelijk waarom. Immers, de Wet van Betteridge is van toepassing.
Romeinse soldaten bespotten Jezus (Catacomben van Praetextatus, Rome; tweede eeuw)
De allereerste zin van een artikel dient om de aandacht te trekken. De auteur mag het even scherp zeggen; de nuances komen verderop wel. Maar dan moet de auteur die nuances wel tonen. En het is ook fijn als de eerste zin niet zó overdreven is dat de lezer meteen afhaakt. Dit gaat verkeerd in Marije van Beeks artikel “De ongeloofwaardige witheid van Jezus”, onlangs in Trouw.
Op de eerste afbeeldingen die van Jezus gemaakt zijn, in de eerste eeuw, is hij een witte man.
Dit is klinkklare onzin. Het probleem is niet alleen de datering. Het gaat ook om de verkeerde typering van de eerste afbeeldingen. Als we afzien van de Palatijnse spotcrucifex, waarop een gekruisigde ezel is te zien die misschien wel en misschien niet een afbeelding is van de executie van de messias, is de beroemdste Jood aller tijden aanvankelijk gewoon afgebeeld geweest zoals alle ingezetenen van het Romeinse Rijk. Ietwat gebruind, zeker niet als een moderne Noordwest-Europeaan.
Archeologen vinden, zoals ze zelf zeggen, alleen maar sporen van resten van overblijfselen. Die uit de grond halen is al lastig. Het echte werk moet dan nog beginnen: de interpretatie, waarbij het vaak draait om vergelijkingen met soortgelijke vondsten elders. Teksten en de resultaten van antropologisch onderzoek zijn ook middelen om verder te komen. Plus een stevige hoeveelheid logisch nadenken. Herinterpretaties van bestaande vondsten zijn, zoals in elke wetenschap, aan de orde van de dag.
Daarna blijft er nog een hele hoop over waarvan je geen idee hebt wat het is.
Gelukkig is er de Eerste Hoofdwet van de Archeologie: als je niet weet wat het is, is het vast religieus. Combineer dit met het voortleven van het Victoriaanse idee dat alle antieke religie ging over vruchtbaarheid en presto, je kunt elk voorwerp alsnog van een verklaring voorzien. Het helpt daarbij dat nogal wat voorwerpen staaf- of cirkelvormig zijn, zodat je er altijd wel een fallus of vagina in kunt herkennen.
Kranten zijn net mensen: ze maken fouten. De overeenkomst gaat verder. Zoals veel mensen van hun fouten leren, zo leren ook de meeste kranten van hun fouten. En zoals sommige mensen niet leren van hun fouten, zo leert ook Trouw niet bij. De berichtgeving over de Oudheid is altijd ondermaats en dat is des te erger omdat de redactie ervan op de hoogte is dat ze op dit punt een blinde vlek heeft.
Dat weet ik, omdat ik een tijdje geleden een brief heb ontvangen van de hoofdredacteur, Cees van der Laan, over de gang van zaken rond een interview met een dominee die de kwakhistorische theorie herhaalde dat Jezus niet had bestaan. Dat de beklagenswaardige weleerwaarde zich bij zijn kerk moest verantwoorden was vanzelfsprekend nieuws maar vormde al even vanzelfsprekend geen reden om zijn verdoolde ideeën ook een platform te geven. Zoals ik destijds heb beschreven, kreeg Trouw kritiek, negeerde de krant die, beweerde Van der Laan in een hoofdredactioneel commentaar zelfs dat het bestaan van Jezus een open kwestie was, draaide hij later bij en plaatste de krant een goedmaakstukje dat de kern van de problematiek miste. Daarover heb ik dus met Van der Laan gecorrespondeerd en daarom weet ik dat de redactie haar zwakke punt kent.
Het graf in de Byzantijnse basiliek in Myra dat meestal wordt aangewezen als dat van bisschop Nikolaas
En hop, daar gaan we weer. Als het niet Trouw is die nonsens publiceert over Mithras, zijn het de andere media wel die kwakgeschiedenis publiceren over de Oudheid. Zoals een volstrekt stompzinnig verhaal over het gebeente van Nikolaas van Myra: de Standaard, het Algemeen Dagblad, het Reformatorisch Dagblad, Scientias. De simpele samenvatting: het gebeente dat in de elfde eeuw, kort na de Turkse verovering van het gebied dat nu Turkije heet, vanuit Myra naar Bari is overgebracht, is niet het echte gebeente van de vierde-eeuwse bisschop. Dat ligt – op dit punt maken de acht academici die momenteel in Myra onderzoek doen een gratuit voorbehoud – wellicht nog in een graf dat niet eerder is onderzocht en er gaaf uitziet. Dat voorbehoud is echter zó onbelangrijk voor ze dat ze het persbericht de deur al uit hebben gedaan.
Tja. In die basiliek liggen wel meer mensen begraven. Er zal best een graf zijn dat niet eerder is onderzocht. Maar het is extreem onwaarschijnlijk dat dat het graf is van Nikolaas. Hoe zat het ook alweer? Lees even mee bij Orderic Vitalis, die het verhaal van de grafroof heeft verteld. Er waren destijds, in 1087, twee teams actief om het gebeente van Nikolaas in Italië in veiligheid te brengen te roven. Terwijl het team uit Venetië het netjes aan de burgemeester van Myra ging vragen, sloeg het team uit Bari zijn slag en bracht de botten over naar de hak van Italië.
Nieuws van het DNA-front, altijd leuk. Een maand geleden verscheen dit artikel, dat suggereert dat er grote continuïteit is in de bevolkingssamenstelling van het huidige Libanon en onmiddellijke omgeving. Samengevat: de onderzoekers hebben het DNA onderzocht van zeven mensen die zo rond 1700 v.Chr. leefden in de Libanese havenstad Sidon. Hun DNA, dat de auteurs aanduiden als “Kanaänitisch”, zou zijn herkomst hebben in enerzijds de oorspronkelijke bevolking, die al in de Levant woonde in het Neolithicum, en anderzijds een groep die rond 2200 v.Chr. uit Iran naar het westen is getrokken. De zo ontstane “mix” zou volgens de onderzoekers nog steeds veel voorkomen in de Levant, wat duidt op een grote en onverwachte genetische continuïteit. Daarnaast zouden de Perzen en Macedoniërs hun genetische sporen hebben achtergelaten, maar dit gebeurde pas later.
Dat zijn mooie conclusies en wellicht zijn ze juist. Dat er tussen 2200 en 1700 v.Chr. een nieuwe groep in de Levant is ontstaan, is in elk geval niet wereldschokkend. Meestal noemen we die groep Amorieten en ze is te herkennen aan een Semitische taal. Dat hun genen nog altijd dominant zijn, is daarentegen nieuw en komt onverwacht. Verder bevat het artikel het een en ander waarbij ik achter mijn oudheidkundige oren krab.
Grafbasiliek in Jeruzalem, na de restauratie (foto Jan-Pieter van de Giessen)
En daar was ’ie, de paashoax van 2017. Het is elk jaar vlak voor pasen weer raak: steeds is er ergens een kwakwetenschapper of een echte wetenschapper die een kulbericht de wereld instuurt dat inhaakt op het christelijke feest. Journalisten hebben in de week voor pasen immers behoefte aan een bericht dat én op dat feest inhaakt én nieuws is (en dat is prima) maar hebben meestal de kennis niet om kaf en koren te scheiden (en dat is niet prima). Het gevolg is dat elk jaar rond pasen een evident stuk kulleklap onverdiende media-aandacht krijgt.
Dit jaar: een historicus die beweert dat Jezus en een koning Manu één en dezelfde waren. Ik ga de moeite niet nemen álle flauwekul te weerleggen en beperk me tot een paar punten. Ten eerste: let op het selectieve gebruik van argumenten. De auteur baseert zich op de normale bronnen waar het hem uitkomt (Jezus werd koning genoemd enz.) maar negeert diezelfde bronnen als de informatie niet in zijn straatje past (Jezus leefde dertig, veertig jaar later enz.). Zulk brongebruik is mogelijk, maar dat moet je wel rechtvaardigen. Tip voor journalisten: als iemand het heeft over oude geschiedenis en geschreven bronnen gebruikt, vraag dan even naar de toegepaste hermeneutische strategie. Als de ondervraagde het antwoord niet meteen kan geven, weet je dat het een beunhaas is.
De twintigste eeuw bestaat niet. Zoveel is duidelijk als je Trouw leest. De krant publiceerde een tijdje geleden een stuk over de negentiende-eeuwse theorie dat Jezus niet had bestaan, en deed daar in een hoofdredactioneel commentaar nog een schepje bovenop (de discussie zou zijn geëindigd zonder bewijs vóór Jezus’ bestaan). Toen men inzag dat men een complete eeuw aan wetenschap had genegeerd, zei men dat dit “nuance” had verdiend. Dan ben je net zo onwetenschappelijk als – ik noem eens een opvallend voorbeeld – Donald Trump.
Onlangs was het weer raak: in een stuk over Mithras werden allerlei verouderde theorieën herhaald. Dat er een Mithrasfeest was op 25 december bijvoorbeeld en dat de christenen dat hadden overgenomen. Nul bewijs, gewoon een verouderde theorie. De cultus is niet verspreid door soldaten – en dat is geen inzicht dat alleen specialisten kennen, dat kunt u vinden in publiekstijdschriften als Ancient Warfare. Dat er in Elst een mithraeum zou zijn is niet eens verouderd, het is kletskoek. Als ze daar bij Trouw ontdekken dat er in de twintigste eeuw onderzoek is gedaan naar Mithras, zullen ze wel weer zeggen dat de berichtgeving nuance behoefde.
Het is heel simpel met oudheidkundige vondsten. Komen ze uit een gecontroleerde opgraving of hebben ze een gedocumenteerde verzamelgeschiedenis, dan kunnen onderzoekers iets doen met zulke voorwerpen; komen ze echter niet uit een gecontroleerde opgraving en hebben ze ook al geen gedocumenteerde verzamelgeschiedenis, dan zijn ze onbruikbaar. Ze kunnen immers vals zijn. Extra wantrouwen is gerechtvaardigd als de interpretatie van het voorwerp nationalisten of religieuze fundamentalisten goed of juist slecht uitkomt. Moeilijker is het niet.
Een recent voorbeeld: een papyrus, stammend uit de achtste eeuw v.Chr., die Jeruzalem noemt. De Israëlische premier Netanyahu was er als de kippen bij om de tekst te gebruiken als bewijs dat Jeruzalem al eeuwen Joods was. De tekst was ook te gebruiken om aanspraken te rechtvaardigen op de westelijke Jordaanoever. Kortom: verdacht.
Sinds Trouw op maandag 2 februari een interview afdrukte met dominee Edward van der Kaaij, die vertelde te hebben ontdekt dat Jezus niet heeft bestaan, zijn er historici die de krant de maat nemen. Ik ben een van die historici: nog op die maandag heb ik mijn wekelijkse stuk op de nieuwssite Sargasso benut om uit te leggen dat er iets mis was gegaan. Wat brengt een dominee op het idee dat Jezus niet bestond? Waar bemoeien historici zich mee? Wie zijn de verkondigde Jezus, de historische Jezus en de mythische Jezus? Wat is eigenlijk het probleem?
Hoezo, Jezus heeft niet bestaan?
Klopt. Jezus’ historiciteit staat niet ter discussie en heeft ook nooit ter discussie gestaan. Dominee Van der Kaaij is het slachtoffer van desinformatie. Hij is eerder beklagenswaardig dan boosaardig.
Je moet ingelogd zijn om een reactie te plaatsen.