Een transportschip zoals dat heeft gevaren op de Congo (Afrikamuseum, Tervuren)
Ik las Heart of Darkness, de vermoedelijk beroemdste roman van Joseph Conrad, op het verkeerde moment. De dingen liepen in mijn leven niet zoals ze moesten en de afleiding die werk kan bieden was tijdelijk afwezig omdat ik redelijk goed bij kas zat en niet hoefde te werken. Ik kon me ongeremd storten in een depressie. En juist toen kreeg ik Heart of Darkness in handen.
Heart of Darkness, verschenen in 1898, biedt een verhaal in een verhaal. Terwijl een schip wacht tot het de Theems op kan varen, vertelt een van de opvarenden, Marlow, dat de rivier hem doet denken aan een rivier in Afrika. En zoals de Romeinen ooit de barbaren opstootten in de vaart der volken, zo gebeurt dat nu in Afrika. En dat, zo zegt Marlow, is geen prettige aanblik.
Het was zo maar een bericht van de soort waarvan je er elke dag tientallen ziet. Berichten die je, murw gebeukt door de aanhoudende stroom slecht nieuws, eigenlijk niet langer leest. Maar het gebeurt echt: Rusland wil de Jehovah’s Getuigen plaatsen op een lijst van gevaarlijke extremistische organisaties. Lees die zin nog even rustig en bedenk wat u over Jehovah’s Getuigen weet. Inderdaad: ze zijn nogal pacifistisch. U weet wel, tijdens de Eerste Wereldoorlog schoten ze in de lucht, één wereldoorlog later kregen ze van de Duitse bezetter een enkeltje concentratiekamp en in het Nederland van de Koude Oorlog verkozen ruim 800 Getuigen gevangenisstraf boven militaire dienst.
Ik heb zo’n vermoeden dat de Russische autoriteiten, als we ze zouden vragen wat ze beweegt, zullen antwoorden dat dat pacifisme weleens schijn kan zijn. Dat is immers ook hoe bestuurders – in de voormalige Sovjet-Unie, in Europa, in de Verenigde Staten – spreken over de islam: elke moslim is verdacht en als hij zegt dat hij geen plannen heeft om op gewelddadige wijze het kalifaat in te stellen, dan moeten we er rekening mee houden dat dat slechts een rookgordijn is. Denk aan Trump die moslims wil verbieden Amerika binnen te reizen tot “we” hebben kunnen uitvogelen wat er met ze aan de hand is.
***
Er komen in de voorgenomen Russische christenvervolging drie dingen samen die op zich weinig hebben te maken met het christendom, maar die wereldwijd voorkomen en eigenlijk nogal verontrustend zijn.
“blond comme Hitler, mince comme Göring, grand comme Goebbels”
Alvorens verder te gaan met deze reeks over de eerste resultaten van het oudheidkundige DNA-onderzoek, eerst een herinnering aan mijn eerste jaar aan de universiteit. Het leek wel alsof de stof altijd ophield op het moment dat ze interessant werd. Ik heb mijn handboek oude geschiedenis, Een kennismaking met de oude wereld van de Blois en Van der Spek, er nog even op nageslagen, en daar stond het inderdaad weer: de auteurs gebruikten woorden als “Indo-Europees” en “Semitisch”
omdat het nu eenmaal gewoonte is volken in te delen en te benoemen op grond van hun taal. De Semitische talen vertonen onderling een sterke verwantschap en hetzelfde geldt voor de verschillende onderafdelingen van de Indo-Europese taalfamilie. … De termen Semitisch en Indo-Europees hebben weinig te maken met ras of natie.
En dat was dat. Terwijl “het is nu eenmaal zo” toch echt het moment is waarop een wetenschapper sceptisch wordt. De eerdere wetenschappers hebben immers een reden gehad volken in te delen op grond van hun taal. Dat kan een goede of een slechte reden zijn geweest, maar een wetenschapper wil weten of die klopt vóór hij dat overneemt. Wie “het is nu eenmaal zo” schrijft, hoort – ietwat gechargeerd gezegd – niet thuis aan een universiteit.
Een recent overzicht van de Neolithische Revolutie. In de eeuwen tussen 10.000 en 7800 v.Chr. (het Pre-Pottery Neolithic A en B) werd op vijf plekken tegelijk de landbouw ontdekt. Uit: S. Riehl e.a., “Emergence of Agriculture in the Foothills of the Zagros Mountains of Iran“, in Science, Vol. 341 (2013), Issue 6141, pp. 65-67.
Ik blogde eergisteren over de communistische archeologie, waarvan ik vertelde dat die een verklaring zocht voor de “spreadsheet” van regio’s en archeologische culturen die was opgesteld door Oscar Montelius. Liberalen namen als “motor” achter de vooruitgang aan dat individuen uitvindingen deden die zich daarna door imitatie verspreidden. Dat heet diffusie en meestal ontwaarde men een beweging van oost naar west. De racisten geloofden dat culturele innovaties zich verspreidden door migratie en zagen liever een beweging vanaf de Noordduitse Laagvlakte naar de rest van de wereld.
De communisten meenden dat dezelfde uitvinding verschillende keren kon worden gedaan, mits de productiemiddelen en -verhoudingen vergelijkbaar waren. Ik illustreerde dit aan de hand van de megalithische monumenten. Een ander voorbeeld is het goed-marxistische idee dat de vooruitgang geen gestaag proces is, maar plaatsvindt door middel van revoluties.
Een deel van Childe’s “spreadsheet” van antieke culturen. Anders dan je van een archeoloog zou verwachten, is het jongste onder en het oudste boven.
Ik blogde eergisteren over de communistische archeologie, waarvan ik vertelde dat die overeenkomsten had met de wijze waarop liberalen keken naar het vak. Beide politieke stromingen delen immers een in wezen optimistisch toekomstbeeld en de grote wetenschappelijke winst van de negentiende eeuw is geweest dat de archeologen een empirische basis legden onder het achttiende-eeuwse vermoeden dat er in de geschiedenis vooruitgang was geweest.
Centraal daarbij stond het type archeologie dat Oscar Montelius had ontworpen, waarin het verleden in feite een grote spreadsheet was van regio’s en archeologische culturen. Wie er chronologisch doorheen ging, zag een zekere vooruitgang, maar verder was het eigenlijk een soort geschiedenis-met-andere-middelen, waarin de antieke beschavingen de plaats hadden overgenomen van koninkrijken die ontstonden, bloeiden en instortten. Dit was toch wat onbevredigend. Je wil méér. Je wil weten wat de motor achter de vooruitgang is. Al was het maar om die motor te stimuleren voor, om het eens negentiende-eeuws te verwoorden, the future improvement of society.
Het DNA-onderzoek heeft denken over racisme een heel nieuwe wending gegeven: de kleur van de huid is maar één variabele in een hele reeks – en niet eens de belangrijkste.
Ik wist dat ik met mijn twee vorige stukjes een steen in een vijver gooide, maar het blijft grappig te zien welke reacties je krijgt. Ik zie althans humor in het feit dat bij een artikel dat uit twee delen bestaat, ruim duizend mensen de moeite namen te beginnen aan het eerste deel en nog geen driehonderd aan het tweede. Dat werpt een zeker licht op sommige behoorlijk grove commentaren op het eerste deel. Commentaren die ik dan ook heb weggehaald.
Maar is het wel zo grappig dat mensen al schelden voor ze een stuk helemaal hebben gelezen? Voor het goede begrip: ik schreef aan het begin dat ik antwoordde op vragen, dat ik niet de ambitie had een oplossing aan te dragen – dat kunnen historici namelijk niet en daar zijn ze ook niet voor – en dat ik wilde proberen te tonen waar de schoen wrong. Namelijk dat de concepten waarmee twee partijen elkaar verrot schelden een dialoog voeren niet overeenstemmen en dat er dus sprake is van een dialoog tussen doven. Ik probeerde dát verschil in kaart te brengen en wees erop dat het christendom nooit zo invloedrijk is als wanneer het, vermomd als seculier, niet meer wordt herkend en christelijke noties worden aangezien voor rationeel en objectief.
Wie links of rechts denkt, denkt voor de helft. Of eigenlijk denkt hij helemaal niet, want de begrippen zijn volkomen inhoudsloos. De etiketten geven vaak niet meer dan associaties aan: mensen die het ene standpunt innemen, nemen regelmatig ook een ander in. Wie is voor een vrije markt, stemt misschien op de VVD en deelt misschien andere VVD-standpunten, zoals over veiligheid. Wie is voor gelijke kansen, stemt misschien op de PvdA en is misschien voor klimaatwetgeving.
Ik cursiveerde enkele woorden waarvan ik denk dat ze in de jaren zeventig “waarschijnlijk” hadden kunnen luiden. Toen was er meer zekerheid over dit soort associaties, nu zijn ze minder voorspelbaar. Ik voor mij heb althans geen zekerheden meer. Een reactionaire vriend stemt Groen Links, wat volgens mij alleen kan betekenen dat “links” niet langer staat voor “progressief”. Ik zou een VVD die de burgerlijke vrijheden inperkt geen liberale partij meer noemen en ik heb geen idee wat een “linkse kerk” kan zijn sinds bij de PvdA de panelen zijn verschoven. En zo voort en zo verder.
U heeft het nieuws gehoord en gezien. Een schietpartij, vorige week, in de Emanuel African Methodist Episcopal Church in Charleston. Negen doden. Over de motieven van dader Dylann Roof bestaat weinig twijfel: hij riep zelf “I want to shoot black people” en “You rape our women and are taking over our country – you have to go”. Foto’s tonen hem met symbolen van het apartheidsregime en inmiddels is ook een website geïdentificeerd die hij met aan zekerheid grenzende waarschijnlijkheid heeft ingericht. “A loner well-versed in white-suprematist thought”, zoals de inhoud is samengevat.
Een einzelgänger dus, maar wel een die verrotte goed begreep wanneer hij moest schieten: op het moment dat de pers paraat stond om verslag te komen doen. Hillary Clinton was die dag in de stad en Jeb Bush zou er de volgende dag zijn. Op wat de laatste dag van zijn leven zou zijn, had de vermoorde dominee Clem Pinckney nog campagne gevoerd voor de democratische presidentskandidate. Bush zegde zijn bezoek af. Deze schietpartij was slecht nieuws voor de republikeinen.
[Onder de onheilspellende titel In moerassen en donkere wouden heeft de Nijmeegse classicus Vincent Hunink vertalingen samengebracht van alle teksten die de Romeinse historicus Tacitus wijdde aan de Germanen.
Daarover valt een hoop te zeggen. Dit is het laastste van zeven stukjes, waarmee ik u wil verleiden dat boek te lezen. Het is namelijk echt interessante materie. En nee, ik krijg voor deze blogstukjes – net als voor mijn reeksen over de Historia Augusta en Het leven van Apollonius – geen commissie.]
Tacitus’ Germanenteksten zijn geschreven tussen pakweg 100 en 120 n.Chr. De Germania vormt een commentaar op Domitianus’ claim het gebied te hebben onderworpen, terwijl de Historiën en Annalen tonen hoe een senator zich wel of niet moet gedragen. Dat zijn heel specifieke boodschappen, gericht aan een heel specifiek, senatorieel publiek. Te lang is deze context vergeten en zijn de Germanenteksten gelezen als feitelijk accuraat.
“Filemon en Baucis” is een club in Utrecht waar, zo lezen we, iemand van Marokkaanse afkomst niet welkom was. Dat is wel heel ironisch. Philemon en Baucis – voor de spelling van de eigennamen, zie helememaal beneden – zijn namelijk de hoofdpersonen in een antieke sage over twee stervensarme mensen die als enigen in hun stadje de wetten der gastvrijheid respecteren. Dat je de deur krijgt gewezen in een naar uitgerekend dit tweetal genoemde club, is onverdraaglijk ironisch.
Hieronder de sage, zoals verteld door de Romeinse dichter Ovidius (Metamorfosen 8.626-724) in de prachtvertaling van Marietje d’Hane-Scheltema.
