De Zeevolken: het bewijsmateriaal

Ramses III in actie tegen de Zeevolken (Medinet Habu)

In het eerste stukje over de Zeevolken – dat ook “het einde van de Bronstijd” had kunnen heten, vatte ik het handboek samen van De Blois en Van der Spek, Een kennismaking met de oude wereld. Ik legde uit waarom de auteurs terughoudend zijn: ons beeld is onvoldoende scherp en er zijn allerlei complicaties. Die zijn in twee groepen in te delen: enerzijds de oorzaak van de crisis en anderzijds de vraag of de beschikbare data niet wat al te makkelijk zijn geplaatst in een negentiende-eeuws sjabloon over de ondergang van de beschaving. Veel gegevens waren destijds ambigu en lieten zich passen in elk narratief; een deel van de gegevens is nog altijd voor meerderlei uitleg vatbaar.

Wat betreft de oorzaak: we hebben inmiddels zoveel gegevens dat wél duidelijk is dat rond 1200 v.Chr. in het oostelijk bekken van de Middellandse Zee een periode aanbrak van droogte. Ik blogde er al over. Dat leidde tot een crisis en het wegvallen van de vraag naar tin, zodat de handelsnetwerken ook verdwenen, waarna men overschakelde van brons naar het overal vindbare ijzer. Alvorens te bezien of een consistent verhaal mogelijk is, moeten we het bewijsmateriaal eens bekijken.

Teksten

In de eerste plaats: uit Egypte zijn teksten uit de tijd van koning Ramses III die melding maken van “volken van overzee” die zich aan Egypte wilden vergrijpen maar door de koning terug werden geslagen. Deze teksten en de bijbehorende reliëfs zijn te vinden in de tempel in Medinet Habu. De Zeevolken in kwestie zijn de Peleset en de Tjeker (in jaar 5), waar drie jaar later de Shekelesh, Denyen en Weshesh bij komen. Ze waren afkomstig uit Syrië en bij de krijgsgevangenen waren ook mensen uit die contreien. In jaar twaalf waren er gevechten met dezelfde vijf groepen. Verder is er de Harris Papyrus, die Ramses’ eigen campagne naar een eiland vermeldt, waar hij de Denyen versloeg.

Uit Ugarit zijn kleitabletten met vermeldingen van de “Shekelesh die op schepen leven” en van een wanhopige eindstrijd. De havenstad is uiteindelijk verbrand.

De teksten uit Egypte en Ugarit lijken betrekking te hebben op dezelfde golf van zee-aanvallen, maar we zitten met een dateringsprobleem. Eric Cline dateert de eerste zeeslag van Ramses III in 1177/1176 maar het kan ook tien jaar eerder zijn gebeurd. En het is niet zo eenvoudig om Ugarit en Egypte op elkaar af te stemmen.

Naamkunde

Een ander probleem is de herkomst van deze Zeevolken. De namen zijn vrijwel allemaal te herleiden tot Mykeens-Griekse namen, maar we weten niet of dit niet al te fantasierijk is. Eigenlijk is alleen de identificatie van de Lukka met de Lykiërs uit zuidwest-Turkije onomstreden. De Peleset ofwel Filistijnen kwamen misschien wel en misschien niet uit Pylos (later meer). Wellicht is de naam Weshesh dezelfde als die van (W)arsiwa, een koninkrijk in westelijk Anatolië dat ook wel Assuwa heet.

De Tjeker kunnen de Teukroi zijn, een naam die in de homerische epen verbonden is met Troje. Ik wil geloven dat de Denyen geen anderen zijn dan de Danaoi van Homeros en dat de Ekwesh, nog zo’n volk dat in deze tijd opduikt in Egyptische teksten, identiek zijn aan de eveneens homerische Acheeërs. Maar als ooit het tegendeel zal blijken, kijk ik er niet van op.  Dat de Ekwesh besneden waren, zou weleens tegen een Griekse herkomst kunnen pleiten, al weten we niet zo veel over Mykeense hygiënische maatregelen.

Vooruit: de Shekelesj kunnen van Sicilië zijn gekomen en de Sherden van Sardinië. En wie weet zijn de Teresh dezelfden als de Tyrrhenoi ofwel Etrusken. Maar nogmaals: het is allemaal onbewezen.

Archeologie

Er zijn rond 1200 nogal wat veranderingen waarneembaar in het bodemarchief en die worden doorgaans aan de migrerende Zeevolken toegeschreven. Bepaalde soorten aardewerk uit Griekenland, het zuidelijke Balkanschiereiland en zuidelijk Italië kennen andere verspreidingsgebieden, een verschijnsel dat zou kunnen duiden op migratie. In Noord-Italië maakte een lange periode van droogte een einde aan de Terramare-cultuur en het lijkt erop dat tienduizenden mensen van de Povlakte weg zijn getrokken: opnieuw een aanwijzing voor volksverhuizers, al hebben we geen idee waar die mensen naartoe zijn gegaan.

U merkt dat het mogelijk is een verhaal te construeren waarin een klimaatomslag leidt tot een migratie van het noordwesten naar het zuidoosten. Je kunt moeiteloos allerlei verwoestingen rond het oostelijk bekken van de Middellandse Zee met die Zeevolken in verband brengen: de paleisburchten in Griekenland die worden verlaten, verschillende plaatsen op Cyprus, steden als Ugarit. En denk ook aan de ondergang van de Hethieten en de gevechten van Ramses III. Het probleem is: misschien hebben we het bewijs wel iets té gemakkelijk bij elkaar gelegd. Er zijn nogal wat problemen. Daarover morgen meer.

Deel dit:

9 gedachtes over “De Zeevolken: het bewijsmateriaal

    1. Frans Buijs

      Klopt, de Egyptische jaartelling begon met de regering van de farao, dus bij een nieuwe farao begon de jaartelling weer opnieuw.
      Overigens heb ik het boek inmiddels ook en boek en blog gaan goed samen. Het boek als inleiding en de blog om er dieper op in te gaan.

  1. Martin van Staveren

    “Het probleem is: misschien hebben we het bewijs wel iets té gemakkelijk bij elkaar gelegd”

    Ja, dat is dus de crux. Hoe weet je of je interpretatie geloofwaardig is? Dit verhaal is er wel een goed voorbeeld van. Er zijn wel enige waarnemingen die er mogelijk verband mee houden. Maar door het gebrek aan verdere documentatie is het niet mogelijk om er meer over te zeggen. Dat is toch wel een beetje gerelateerd aan de huidige discussie over alfa en beta financiering. Overigens heeft string theory hetzelfde probleem; er zijn genoeg mensen die het een interessant (of leuk) onderwerp vinden, en dat mag, maar is dat voldoende excuus om ermee bezig te zijn?

      1. Martin van Staveren

        Nee, je wordt er niet dommer van; er zijn natuurlijk veel onderwerpen die niet meteen nuttig zijn maar toch heel interessant, ik ga dat niet ontkennen. Ik volg wel met belangstelling de (politieke) discussie over “nuttige wetenschap”. Het feit dat WOinActie het alleen heeft over “de wetenschap” is volgens mij een teken aan de wand.

  2. Eric Cline nog niet besteld, maar: “Dat leidde tot een crisis en het wegvallen van de vraag naar tin, zodat de handelsnetwerken ook verdwenen, waarna men overschakelde van brons naar het overal vindbare ijzer.”

    Oorzaak en gevolg kunnen toch ook omgekeerd zijn? De ijzer-technologie komt beschikbaar doordat er hogere smelttemperaturen beschikbaar zijn, waardoor de vraag naar tin en koper afnemen en de handelsnetwerken verdwijnen.

    1. Karel van Nimwegen

      Zoals ik het begrijp was ijzer lange tijd een tweede keus. Je wilde liever brons. Pas in de negende eeuw beheersten smeden de kunst ijzer te prepareren.

      Leuk reeksje overigens.

      1. FrankB

        “Pas in de negende eeuw …..”
        Dan is de populariteit van ijzer geen factor als we het einde van de Bronstijd willen begrijpen. Die vond ongeveer 300 jaar eerder plaats.

  3. Bert van der Spek

    Heel interessante tijd. In mijn handboek heb ik een aantal theorieën genoemd: klimaatverandering en migratie (mede als gevolg daarvan). Er wordt ook vaak van “system collapse” gesproken. De paleiseconomieën zouden de lasten van eliteruiterij (in de Amarnabrieven Marijannu genoemd) en de andere lasten van het paleis niet kunnen dragen. Ik had het wel moeten noemen, maar ik geloof er niet veel van.
    Je zegt: <>. Het lijkt me eerder zo dat deze volken er niet vandaan kwamen, maar er na de migratie zijn terecht gekomen: De Sjekelesh op Sicilië, de Sjerden op Sardinië, de Teresh in Italië. Evenzo de Peleset in het gebied der Filistijnen in ongeveer de Gazastrook.
    Wat betreft het migratieargument: dat is altijd erg aan mode onderhevig. In de 19e eeuw erg pupulair, de arcgeologen wilden er weer vanaf (vooral de New Archaeology, die graag tekstueel bewijs naar de prullenmand verwees). Nu wordt migratie weer een belangrijk thema dankzij de DNA-revolutie en blijken die geschreven bronnen zo gek nog niet te zijn. Migratie is van alle tijden.

Reacties zijn gesloten.