In deze reeks, waarin ik het Nieuwe Testament probeer te plaatsen in zijn joodse context, waren we beland in een al acht maanden durende subreeks over de Bergrede, en daarbinnen zijn we bezig met het Onze Vader. Vorige week kondigde ik aan dat ik zou terugkomen op de bede om het dagelijks brood. Er is geen enkele reden die niet letterlijk te nemen, maar er is vrijwel zeker ook een overdrachtelijke betekenis. Ik schreef

dat het woord dat we als “dagelijks” weergeven, een hapax is, een woord dat slechts één keer in de antieke letteren voorkomt. Het is dus moeilijk om ἐπιούσιος zomaar te vertalen. Mogelijk is het een verwijzing naar een toekomstige maaltijd, als de mensen in de Eindtijd mogen aanschuiven bij een door de messias aangeboden maaltijd.

Abraham, Isaak en Jakob

Dit brengt ons bij wat bekendstaat als de messiaanse maaltijd. Hier is (in de NBV21-vertaling) een ander citaat, vrijwel zeker afkomstig uit Q, de bron achter Matteüs en Lukas.

In deze eindtijdverwachting naderen van de ene zijde de rechtvaardigen uit alle windstreken om aan tafel te gaan bij de drie aartsvaders, terwijl anderen worden afgevoerd naar een plek vol gejammer. Zie het plaatje hierboven.

Dit toekomstbeeld heeft niet per se betrekking op het leven na de dood, zoals in de christelijke uitleg. Zeker, binnen het jodendom circuleerden ideeën over het herleven van de rechtvaardigen, maar lang niet iedereen deelde die ideeën. Bij het optreden van Jezus, die dacht dat de Eindtijd op handen was, valt minimaal te overwegen dat het de levenden waren die aan tafel dan wel richting uiterste duisternis zouden gaan.

De messiaanse maaltijd

Het is aannemelijk dat wat bekendstaat als “dagelijks brood” niet alleen verwijst naar de maaltijd van vandaag, maar ook naar het toekomstige eten met de aartsvaders. We weten dat in het verloren Aramese Evangelie van de Hebreeën sprake is geweest van lehma mahar, “brood van morgen”. De auteur daarvan dacht dus zeker aan het messiaanse feestmaal. Dat daarbij ook niet-joden zouden aanschuiven, kennen we uit allerlei teksten. Jesaja voorspelt een banket op de berg Sion:

Op deze berg richt de Heer van de hemelse machten voor alle volken een feestmaal aan: uitgelezen gerechten en belegen wijnen, een feestmaal rijk aan merg en vet, met pure, rijpe wijnen. Op deze berg vernietigt Hij de sluier waarmee alle volken omhuld zijn, het kleed dat alle volken bedekt. (Jesaja 25.6-7)

De auteur van de Gelijkenissen van Henoch weet dat bij het Laatste Oordeel de vorsten, heersers, magistraten en landbezitters zullen worden afgevoerd, zodat de rechtvaardigen nooit meer hun onderdrukkers zullen hoeven zien en kunnen dineren in alle rust. Ook prachtige kleding wordt vermeld (1 Henoch 62).

De tafelschikking

De Dode-Zee-rol die bekendstaat als Règle de la Congrégation ofwel 1Q28a culmineert in een beschrijving van de messiaanse maaltijd. Eerst komen de priesters binnen, dan de messias van Israël, dan de rest van het verbondsvolk, en iedereen krijgt een plaats “overeenkomstig zijn waardigheid”.

Niemand mag zijn hand uitsteken naar de eerste bete van het brood en de most vóór de priester, want hij zal de zegen uitspreken over de eerste bete van het brood en de most en als eerste zijn hand uitsteken naar het brood. Daarna zal de messias van Israël zijn hand uitsteken naar het brood. Daarna zal de gehele gemeente de zegen uitspreken, ieder overeenkomstig zijn waardigheid. Volgens deze inzetting zullen zij handelen bij elke maaltijd, wanneer tenminste tien mannen samenkomen.

De tekst van de diverse zegenspreuken is fragmentarisch overgeleverd in Recueil des Bénédictions ofwel 1Q28b. De eerste van deze teksten is gericht tot de godvrezenden. Ook hier wordt er dus rekening mee gehouden dat de sluier waarmee de volken zijn omhuld, weg valt te nemen. Dat is oecumenischer dan het boek Jubileeën, dat stelt dat de onbesnedenen zijn geschapen voor “de groeve”. Vermoedelijk is Jubileeën hier wel de odd one out, want ook erkend canonieke boeken als Jona en Trito-Jesaja presenteren heidenen op een positieve manier.

De uitverkorenen

Terug naar de messiaanse maaltijd van Matteüs en Lukas. Het is interessant dat in de aan Jezus toegeschreven uitspraak niet alle joden vanzelfsprekend worden gered. Wie buitengesloten zijn, is daarbij niet helemaal duidelijk, maar we zullen wel mogen denken aan de mensen van de tempel. Niet voor niets probeerde Jezus de tempel te reinigen. Het is ook de context van de Gelijkenissen van Henoch. Zeker voor Jezus’ onmiddellijke doelgroep, de arme bevolking van Galilea, was de tempel eerder een obstakel dan een weg naar God. We weten dat ook de farizese leider Simeon ben Gamaliël, over wie ik al eens blogde, fiolen van toorn vergoot over de hoge tarieven van de offercultus. Ik kom volgende week terug op het verlangen naar een brokerless kingdom.

Tegelijk komen niet-joden uit alle vier windstreken naar het messiaanse feestmaal. Dat het heil breder valt dan alleen de joden is, zoals we al zagen, geen nieuwe gedachte. Je kunt redeneren dat Jezus’ vriendelijke woorden over de niet-joden zijn verzonnen in het vroege christendom. De aanwezigheid van heidenen was in die tijd immers een kwestie van enig belang.

Het hierboven gegeven citaat veronderstelt echter dat de volken pas toestromen in de messiaanse tijd, en beschrijft dus een situatie die nu net niet speelde in de vroege kerk. Anders geformuleerd, dat de volken uit oost en west pas aan het einde der tijden zouden aankomen, kan niet meer zijn verzonnen nadat dit al was gebeurd. Het is dus vermoedelijk Jezus-echt.

Maaltijden

Laatste punt: de eerste christenen kenden rituele maaltijden die wel worden aangeduid als agape ofwel liefdesmaal. Daarover hebben we het nog wel een keer, maar het moge duidelijk zijn dat die golden als voorafschaduwing van de messiaanse maaltijd.

Tegelijk: het nuttigen van maaltijden was natuurlijk ook iets dat niet-joden en niet-christenen deden. De vele afbeeldingen in de catacomben van mensen die aan een banket aanliggen, stellen niet per se liefdesmalen of messiaanse maaltijden voor. Het was in het oude Italië heel normaal om te gaan picknicken bij de graven van de voorouders. We kunnen ook teveel voorafschaduwingen zien van de messiaanse maaltijd. Maar de bede om het dagelijks brood in het Onze Vader zou ik toch maar in die sfeer plaatsen.

[Een overzicht van de reeks over het Nieuwe Testament is hier.]