[Voorlaatste van zeven stukken over de Griekse onderzoeker Herodotos van Halikarnassos. Het eerste deel was hier.]

Herodotos beschrijft allerlei verbazingwekkende gebruiken en gewoonten. Soms is het moeilijk hem te geloven. De Agathyrsers hebben hun vrouwen gemeenschappelijk, opdat zij allen broeders zijn en zonder jaloezie en haat kunnen samenleven. De Argippeeërs zijn kaal. Tempelprostitutie is een gewoonte in Babylon. Lydische mannen worden niet graag naakt gezien. De Neurers veranderen in weerwolven.

Om de vier jaar loten de Geten een man uit die aan hun god Salmoxis al hun wensen en verlangens kenbaar moet maken. Dat gaat als volgt in zijn werk: zij wijzen een aantal mannen aan die ieder drie speren vasthouden. Dan wordt door een groep anderen de persoon die de boodschap aan Salmoxis moet overbrengen aan handen en voeten beetgepakt en in de lucht gegooid zodat hij op de speerpunten terechtkomt. Komt hij bij die val om, dan betekent dit volgens hen dat de god hun welgezind is en zo niet, dan krijgt de boodschapper de schuld: hij moet wel een slecht mens zijn! (4.94)

Herodotos, de filobarbaar

Herodotos beschrijft al deze gebruiken zonder ook maar een spoor van afkeur of vooringenomenheid. Hoewel hij er trots op is Griek te zijn en ook weleens zijn verbazing uitspreekt over vreemde gewoonten, bekritiseert hij ze zelden. Na zijn dood zouden sommige Grieken hem dan ook beschuldigen van “filobarbarisme”.

Zijn respect voor andere culturen betekent niet dat hij alles slikt. Hij lijkt soms wat goedgelovig, maar dat is slechts een uitvloeisel van zijn methode. Soms was hij niet in staat een tekst of betrouwbare zegsman te vinden. Dan vatte hij de beschikbare legenden samen, zoals het oosterse sprookje over de bedreigde jeugd van Cyrus. Niet zelden voegt hij een opmerking toe dat dit en dat is wat ze zeggen maar dat het volgens hem weer een van die sterke verhalen is van de Egyptenaren.

Niet iedereen herkende Herodotos’ methode en we hebben al gezien dat hij in de Oudheid en de Middeleeuwen gold als ongeloofwaardig. Pas in de zestiende eeuw ontdekten West-Europese geleerden hoeveel variatie bestaat in het menselijk gedrag. De Azteken offerden mensen. Matrilineaire afstamming was de regel bij de Iroquois. De Kalmukken waren kaal. Promiscuïteit was gebruikelijk in Samoa. De Siberiërs vertelden verhalen over sjamanen die in wolven veranderden. Na deze ontdekkingen kon de Vader van de Leugens uitgroeien tot Vader van de Antropologie.

Een symmetrische wereld

Ook als topograaf heeft Herodotos verdiensten. Hij was de eerste die de relatieve grootte en ligging van Europa, Afrika en Azië begreep. Hij wist dat de Kaspische Zee aan alle zijden is omgeven door land en kende berichten over de omzeiling van Afrika. (Tot Bartolomeus Diaz in 1488 Kaap de Goede Hoop bereikte, wilde niemand hem geloven.) Herodotos begreep dat de wereld tienduizenden jaren oud moest zijn, wat onaanvaardbaar was voor geleerden uit de christelijke Middeleeuwen.

Sommige ideeën zijn echter curieus, om niet te zeggen bizar. Hij gelooft bijvoorbeeld dat de wereld symmetrisch is. Wanneer hij de Donau en de Nijl vergelijkt, wijst hij erop dat zij beide een continent in twee helften verdelen en dat hun delta’s liggen op dezelfde geografische lengtegraad. Aangezien het – volgens Herodotos – bekend is dat de bronnen van de Donau in het uiterste westen liggen, in de Pyreneeën, is het logisch dat ook de bronnen van de Nijl in het westen moeten liggen. Hij zoekt ze in het Atlasgebergte. Aangezien de Donau vijf mondingen heeft, moeten twee van de zeven takken van de Nijl kanalen zijn.

De symmetrie is niet helemaal volledig: Herodotos weet dat het koud is in het noorden en warm in het zuiden. Tussen deze uitersten ligt Griekenland, waar het klimaat gematigd is. Dat er een onaangenaam klimaat heerst aan de uiteinden van de (platte) aarde, wordt gecompenseerd door de natuurlijke rijkdom van die verre landen: kaneel, goud, tin, barnsteen en alle parfums van Arabië.

Griekenland vormt het middelpunt van de aarde en de volken die er het verst vandaan wonen, hebben de vreemdste gewoonten. Thrakiërs wenen bij de geboorte van een kind en zijn blij wanneer iemand sterft. Hoe verder je gaat, hoe wonderlijker de volken: denk aan de Nubiërs of de Indiërs met hun curieuze goudwinning.

Op de randen van de aarde bestaat de omgekeerde wereld. In het hoge noorden wonen mensen die hun medemensen opeten. Indische mannen hebben zwart sperma. Bij de Amazones hebben vrouwen de macht. Egyptenaren en Thrakiërs hebben gewoonten die precies het tegenovergestelde zijn van Griekse gewoonten. De lijst van omkeringen is eindeloos. Wat dat betekent? Morgen meer.

[Het citaat is afkomstig uit de Nederlandse vertaling van Hein van Dolen, die ernaar streefde het spreektaalkarakter van Herodotos weer te geven. Als Engels voor u geen probleem is, zou ik de Landmark-vertaling adviseren, die dé standaard zet voor de wijze waarop we een klassieke tekst in de digitale tijd dienen weer te geven. Er is nogal wat online materiaal op LacusCurtius.]