Ik heb in mijn stukjes over de Bondgenotenoorlog en de Derde Heilige Oorlog een paar keer Artabazos genoemd, de Perzische opstandeling die eerst Atheners en later Thebanen in dienst nam. Het is een interessante man die, samen met zijn dochter Barsine, wat aandacht verdient. Historici vertellen het verhaal van Alexander de Grote, waarin beide een rol spelen, vaak vanuit het perspectief van de Macedonische verovering – en terecht – maar er zijn meer perspectieven. Dus, bij wijze van aanvulling op het handboek van De Blois en Van der Spek, vandaag: Artabazos.

Opstand

Hij is rond 389 v.Chr. geboren als jongste zoon van Farnabazos II, de satraap van wat bekendstaat als Hellespontijns Frygië. Dat is het gebied ten zuidoosten van de Zee van Marmara. De familie heerste er al ruim een eeuw; ik noemde al eens een eerdere Artabazos. De Farnakiden, zoals ze heetten, waren op allerlei manieren verwant en vervlochten met de lokale elites in Perzisch Anatolië. Zo raakte ze in de jaren zestig van de vierde eeuw betrokken bij opstanden tegen koning Artaxerxes II Mnemon. Die eindigden rond 362 toen Artabazos’ oudere broer werd verslagen en gekruisigd. De aanspraken van de familie op de satrapie waren echter zo sterk dat de koning er niet omheen kon een familielid van zijn verslagen tegenstander te benoemen: Artabazos dus.

Hoewel hij het lot van zijn broer kende, besloot ook hij in opstand te komen. In 358, toen Artaxerxes II was overleden, hernieuwde hij de strijd. Het is niet helemaal duidelijk wat hem daarbij dreef. Was het wraakzucht? In elk geval: hij was slecht voorbereid en zijn leger was onvoldoende sterk. Daarom maakte hij gebruik van de diensten van een Atheens leger onder leiding van Chares. Zoals ik al vertelde, was die uitgezonden om te vechten tegen opstandige Atheense bondgenoten, maar had hij te weinig geld, zodat hij genoopt was te vechten als huurling. Met Chares’ hulp versloeg Artabazos in 355 een Perzisch leger in een slag die in Griekenland gevierd werd als tweede Marathon.

Macedonië

Inmiddels had koning Artaxerxes III Ochos zijn heerschappij gevestigd. Zoals ik al vertelde, eiste hij dat de Atheners Chares terugriepen, dreigend anders de opstandige bondgenoten te zullen steunen. Athene accepteerde de vernedering en Artabazos huurde nu 5.000 Thebanen. Die konden de nederlaag van de satraap niet afwenden en hij vluchtte naar Macedonië, waar hij tien jaar verbleef aan het hof van koning Filippos II – van 352 tot 342. Hier ontmoette hij de nog jonge kroonprins Alexander en de filosoof Aristoteles.

De familie van Artabazos was, zoals gezegd, verwant met de regionale elites. Hij was getrouwd met de zus van de Griekse huurlingenleider Mentor; Artabazos’ dochter Barsine was weer met Mentor getrouwd. Mentor was nog altijd in dienst van Artaxerxes III en toen de koning hem vroeg om een beloning voor zijn rol in de herovering van Egypte, verzocht Mentor om de terugkeer van zijn schoonvader en echtgenote. Zo keerden Artabazos en Barsine in 342 terug naar Azië.

Darius III

We weten niet waar Artabazos verbleef, maar mogen speculeren. Arrianus vertelt dat toen in 330 v.Chr. enkele samenzweerders koning Darius III Codomannus gevangen namen, Artabazos vergeefs probeerde dat te verhinderen. Dit bewijst dat hij zich op dat moment bevond in de entourage van de koning en het suggereert dat hij behoorde tot diens meest loyale aanhangers. Het is heel goed mogelijk dat Artabazos al veel eerder een goede band had met Darius, die ook afkomstig was uit het noordwesten van het Perzische Rijk. Wellicht steunde hij Darius tijdens zijn staatsgreep (na de dood van Artaxerxes III) en gaf hij hem informatie over Macedonië.

Het hielp natuurlijk weinig: de Macedonische koning Alexander, die in 336 Filippos was opgevolgd, versloeg Darius bij Issos en bij Gaugamela, verbrandde Persepolis en zette de achtervolging in van Darius. Die eindigde dus met Darius’ arrestatie en – uiteindelijk – zijn dood. Enkele weken later capituleerde Artabazos. Je vraagt je af hoe zijn ontmoeting met Alexander is verlopen: herkende de koning van Macedonië de man die tijdens zijn jeugd bij zijn vader te gast was geweest?

Eenmaal aan Alexanders hof, ontmoette Artabazos zijn dochter Barsine opnieuw. Zoals ik al eens vertelde was ze na de slag bij Issos gevangen genomen door de Macedoniërs en had Alexander haar als maîtresse genomen. Haar vader werd al gauw een van de meest invloedrijke Perzische adviseurs van Alexander: niet alleen door de positie van zijn dochter, maar ook door zijn tweetaligheid, zijn ervaring als bestuurder, zijn kennis van Macedonië én Perzië, en ook als vertrouwenspersoon van de huurlingen die ooit Mentor hadden gediend. Hij moet veel Iraniërs hebben overtuigd om het verzet tegen de indringers op te geven.

Centraal Azië

Later, toen Alexander trok door het zuidwesten van Afghanistan trok, onderdrukte Artabazos een inheemse opstand in de omgeving van Herat. In het volgende jaar vinden we hem als satraap van Baktrië in het grensgebied van Afghanistan en Oezbekistan. Dit bewijst dat Alexander hem volledig vertrouwde, want de Macedoniërs vochten nu in Centraal-Azië en alle aanvoerroutes leidden door Baktrië. Als Artabazos in opstand zou komen, zou Alexander hulpeloos zijn.

Artabazos stelde Alexander niet teleur, hoewel zijn hoofdstad Baktra (Balkh, bij het huidige Mazar-e Sharif) een aanval van steppenomaden moest doorstaan en moest worden versterkt. In de zomer van 328 voerde Artabazos samen met Alexanders vriend Hefaistion het bevel over een leger dat in het uiterste noorden van Sogdië opereerde. Een bewijs dat Alexander bereid was Perzen een belangrijke rol in zijn rijk te geven.

Pensioen

In 327 vroeg Artabazos om ontheffing van zijn werk als satraap. Hij was al over de zestig. Alexander willigde het verzoek in en maakte hem gouverneur van een fort in Sogdië, wat een sinecure-functie schijnt te zijn geweest. Op deze Sogdische Rots had Alexander Roxane ontmoet, met wie hij was getrouwd. Dit moet voor Artabazos en Barsine (die juist Alexanders zoon Herakles had gebaard) een teleurstelling zijn geweest, maar het is niet bekend dat zij wrok koesterden.

Het is onbekend wat er is geworden van Artabazos. Wel is zeker dat zijn zonen belangrijke posities kregen: zo werd Kofen lid van de Macedonische eliteregimenten en diende Farnabazos als cavaleriecommandant. In 324 trouwde Artabazos’ dochter Artakama met Alexanders vriend Ptolemaios en zijn dochter Artonis met Eumenes, de koninklijke secretaris. Kortom, de carrière van Artabazos toont dat de veldtocht van Alexander ook te zien is als een ommekeer binnen het Perzische Rijk, waarin nieuwe Perzische bestuurders aan de macht kwamen.

[Voorlopig einde van de reeks over het handboek. Het hellenisme komt volgend jaar aan bod. De komende weken staan de donderdagen en vrijdagen, waarop ik meestal blog over het handboek, in het teken van hellenisme en chanoeka.]