Ik beloofde een stuk over Barsine, de vrouw achter Alexander de Grote. Eigenlijk is het een beetje een afgeleide van een afgeleide. In het handboek van De Blois en Van der Spek, Een kennismaking met de oude wereld, waren we aangekomen bij de transitie van de klassiek-Griekse naar de hellenistische wereld; we hadden het daarom over Alexander; ik vond het daarna aardig het ook te hebben over de Perzische edelman Artabazos, een afgeleid onderwerp maar wel een man van twee werelden en twee tijdperken; en vandaag behandel ik dus Barsine. Ze was de dochter van Artabazos en de geliefde van Alexander.

Jeugd

Barsine is waarschijnlijk in 363 v.Chr. geboren als oudste dochter van Artabazos. Net als zijn voorouders was hij satraap van een provincie in het noordwesten van het Aziatische deel van het huidige Turkije. Barsine zal zijn opgeleid door de beste Perzische leraren, maar had ook Griekse leraren.

Ik vertelde al dat Artabazos het vanaf 358 opnam tegen de Perzische koning Artaxerxes III Ochos. Hij nam diverse Griekse huurlingen in dienst: tijdens de Bondgenotenoorlog de Atheners, tijdens de Derde Heilige Oorlog de Thebanen. Hij nam ook een zekere Mentor van Rhodos in dienst. Diens relatie met Artabazos was hecht: in 355 trouwde de opstandige satraap met Mentors zus, terwijl de huurlingenleider trouwde met Barsine. Hij was de eerste van haar drie partners. Dit eerste huwelijk werd overigens niet geconsumeerd, omdat Barsine te jong was.

Macedonië

Een jaar later kwam de opstand ten einde. Artabazos, zijn familie en Mentors broer Memnon vluchtten naar Pella, de hoofdstad van Macedonië, waar ze de gast waren van Filippos II. De ballingen ontmoetten er de jonge kroonprins Alexander, nog een peuter, en mogelijk ook een arts, een zekere Aristoteles.

Het was Mentor die in 343 hun terugkeer wist te bewerkstelligen. Hij had eerst dienst genomen in de legers van de Egyptische koning Nektanebo II, maar was overgelopen naar Artaxerxes en had een rol gespeeld bij de Perzische herovering van Egypte. Toen Artaxerxes hem vroeg hoe hij zijn dankbaarheid kon tonen, vroeg de huurling om de terugroeping van zijn broer Memnon, zijn schoonvader Artabazos en zijn echtgenote Barsine. Artaxerxes zal weinig moeite hebben gehad met dit verzoek, want Artabazos’ familie gaf hem onschatbare informatie over de plannen van Filippos. Die wilde Perzië aanvallen zodra hij de Griekse steden had onderworpen.

Barsine en haar man zagen elkaar in 342 terug. Ze was nu eenentwintig. Ze hebben niet lang kunnen genieten van elkaars gezelschap, want Mentor overleed twee jaar later. Voor zover bekend had het echtpaar slechts één kind, een dochter.

Tweede huwelijk

De jonge weduwe hertrouwde met Memnon, die woonde in de Troas, waar hij land bezat. Hij verwachtte te worden benoemd tot hoogste bevelhebber van de Perzische strijdkrachten in het westen, maar noch Artaxerxes III, noch Artaxerxes IV Arses (r.338-336), noch Darius III Codomannus (r.336-330) durfden de voormalige rebel deze positie te geven.

In 334 viel de Macedonische koning Alexander het Perzische Rijk binnen. Memnon nam deel aan de verdediging van Azië, en hoewel de Perzen een nederlaag leden bij de Granikos, waren Memnons kwaliteiten van dien aard dat hij nu toch zijn benoeming kreeg. Om zijn trouw te garanderen, moest zijn echtgenote verhuizen naar het hof van koning Darius. Een eervolle vorm van gijzeling. Ook dit tweede huwelijk kwam ten einde doordat haar man overleed.

Zoals ik al eens heb beschreven, namen de Macedoniërs Barsine en enkele andere vrouwen gevangen na de veldslag bij Issos (in november 333).

Alexander de Grote

De Grieks-Romeinse biograaf Ploutarchos schrijft:

Alexander vond het koninklijker zichzelf te beheersen dan vijanden te overwinnen. Hij raakte de vrouwen niet aan en leerde ook geen andere vrouw vóór zijn huwelijk kennen behalve Barsine. Deze vrouw, die weduwe was geworden door de dood van Memnon, werd bij Damascus gevangengenomen. Haar Griekse opvoeding, haar aangename karakter en het feit dat haar vader Artabazos de zoon was van een koningsdochter, brachten Alexander ertoe … een relatie aan te gaan met deze mooie en edele vrouw. Maar wanneer hij de opvallende schoonheid en rijzigheid van de andere vrouwelijke gevangenen zag, zei hij schertsend dat Perzische vrouwen een foltering voor de ogen waren. (Alexander 22; vert. Hetty van Rooijen)

De laatste opmerking is een verwijzing naar een anekdote van Herodotos, die vertelt dat Perzische gezanten ooit de Macedonische vrouwen hadden getypeerd als foltering voor de ogen.

We mogen aannemen dat Barsine haar partner volgde: naar Egypte, naar Gaugamela, naar Babylon, naar Persepolis, bij de achtervolging van Darius. In Hyrkanië, bij de Kaspische Zee, ontmoette ze haar vader Artabazos weer, die aan Darius’ zijde had gestreden tegen Alexander maar na de dood van de Perzische koning in Macedonische dienst trad.

Latere jaren

In 327, terwijl Alexander op weg was naar India, beviel Barsine van een zoon Herakles. Het was wrang dat Alexander in dezelfde tijd trouwde met een andere vrouw, Roxane. Barsine bleef niet aan het hof en vertrok naar Pergamon. Ze bleef in contact met Nearchos, Alexanders admiraal, die in 324 trouwde met de dochter die Barsine had van Mentor.

Na Alexanders dood streden zijn generaals om de macht. Daarover blogde ik al eens. Nearchos’ rol was al gauw uitgespeeld en dat betekende dat Herakles en Barsine nooit een rol zouden krijgen. Toch probeerde na enkele jaren een van Alexanders officieren, Polyperchon, Herakles nog op de troon te plaatsen. Het eindigde in 309 met een moord op de achttienjarige pretendent en zijn moeder.

Het is overigens denkbaar dat Barsine en Herakles al eerder uit de weg zijn geruimd. In dat geval was de pretendent van 309 een “valse Herakles”. Het gebeurde wel vaker in de Oudheid dat iemand zich uitgaf voor een ander en zich mengde in een dynastiek conflict. We zullen het niet weten.

Vrouw achter de troon

Enfin. Handboekenstof is dit allemaal niet. Dit is meer de materie waartoe een handboek toegang verleent en waarover een werkcollege kan gaan. De conclusie kan dan zijn dat Barsine een bijzondere vrouw is geweest. Een van de weinigen tweetaligen aan Alexanders hof. We weten niet veel over haar, maar het staat te bezien of de onderwerping van het Perzische Rijk mogelijk zou zijn geweest zonder Barsine. Vandaar de ietwat schreeuwerige titel van dit blogje.

[In het Rijksmuseum van Oudheden is een mooie expositie over Byblos; in Assen is een mooie tentoonstelling over Pompeii; in Brussel is een mooie expositie gewijd aan Alexandrië.]