Als ik u zeg dat het 1 choiak was in het vijfde regeringsjaar van koningin Kleopatra VII en koning Ptolemaios XIII, en als ik dat omreken naar 1 december 48 v.Chr. op onze kalender, dan weet u dat u bent beland in een nieuwe aflevering van de reeks “Wat deed Julius Caesar vandaag 2069 jaar geleden?”

Hij zat nog steeds in het koninklijke paleis van Alexandrië, met niet alleen Kleopatra, maar ook haar broer Ptolemaios XIII, alsmede hun jongere broer Ptolemaios XIV. Ze werden belegerd door hun zus Arsinoë IV, die met generaal Ganymedes leiding gaf aan het nationale Egyptische verzet tegen de Romeinse aanwezigheid. Caesars positie was onlangs iets verbeterd doordat hij, toen het Zevenendertigste Legioen was aangekomen, het eiland Faros had veroverd en zijn aanvoerlijnen had veilig gesteld, maar verder leek zijn wereld in te storten. De republikeinen verzamelden zich in wat wij Tunesië noemen en in Dalmatië, Andalusië was onrustig, en koning Farnakes II had bij Nikopolis Caesars gouverneur Gnaeus Domitius Calvinus verslagen. Het was tijd concessies te doen en het Alexandrijnse wespennest te verlaten. Zo komen we bij een van de vreemdste gebeurtenissen uit de Alexandrijnse Oorlog: de vrijlating van Ptolemaios XIII.

Strijdige bronnen

We hebben drie bronnen: de anonieme auteur van De Alexandrijnse Oorlog, die ooggetuige én bevooroordeeld was; de biografie van Ploutarchos, die erg beknopt is; en het verslag van de doorgaans scherpzinnige Cassius Dio. Eerst Ploutarchos’ samenvatting van de laatste twee maanden van de oorlog in Egypte:

Ten slotte rukte hij tegen de koning op, die naar de vijanden was overgelopen, en overwon hem in een veldslag, waarbij veel vijanden sneuvelden en de koning zelf verdween. (Caesar 49.6; vert. Hetty van Rooijen)

Over die veldslag hebben we het op 6 februari nog weleens; het gaat vandaag over de wijze waarop Ptolemaios zou zijn overgelopen naar Arsinoë en Ganymedes. Het probleem is dat Ptolemaios gedetineerd zat en niet zomaar van partij kon wisselen. Dio is uitgebreider. Hij vertelt dat de Egyptenaren liever een andere commandant hadden dan Arsinoë en Ganymedes (“een eunuch en een vrouw”) en wilden dat Ptolemaios XIII leiding zou geven aan de oorlog.

Omdat ze wisten dat ze hem op geen enkele manier konden bevrijden, omdat hij goed werd bewaakt, deden ze alsof ze door alle ellende uitgeput waren en vrede wilden. Ze zonden dus gezanten naar Caesar en vroegen of ze met Ptolemaios mochten overleggen over de voorwaarden voor een wapenstilstand. Caesar geloofde dat ze werkelijk van gedachten waren veranderd, omdat hij meende dat Egyptenaren in het algemeen laf en wispelturig waren, en wist dat ze inmiddels doodsbang waren voor nieuwe nederlagen. (42.42.1-3)

Dit laatste zinnetje is wat vreemd. Je kunt veel onaardigs over Caesar zeggen, maar niet dat hij zijn tegenstanders onderschatte. Dio schrijft verder dat Caesar wist dat de onervaren koning geen leiding kon geven aan de Egyptenaren, zodat Ptolemaios XIII gedwongen zou zijn tot een compromis op Romeinse voorwaarden.

Nog een bron

De Alexandrijnse Oorlog maakt ons niet veel wijzer, al bevestigt deze bron dat de Egyptenaren naar Caesar waren gekomen om te klagen over Arsinoë en Ganymedes.

De hele bevolking, zo zeiden de Egyptenaren, had schoon genoeg van het gedelegeerde koningschap van een meisje en van de meedogenloze tirannie van Ganymedes en zou doen wat de koning beval. Als ze op zijn gezag onder Caesars hoede zouden komen en vriendschap met hem zouden sluiten, zou geen gevaar de menigte meer angst aanjagen en haar weerhouden om zich over te geven. (23; vert. Hetty van Rooijen)

Dit is een cruciaal zinnetje. Dio liet in het midden wie “de Egyptenaren” waren, behalve dan dat ze niet dezelfde waren als de factie rond Arsinoë en Ganymedes. Nu wordt duidelijk dat ze ook niet zomaar alle Egyptenaren vertegenwoordigen, maar een groep die de menigte in het gareel wilde krijgen. Anders gezegd: de gegoede Alexandrijnen, die het meeste te verliezen hadden bij straatgevechten en georganiseerd waren in stedelijke overlegorganen. We lezen verder over Caesars afwegingen:

Als hun verzoek ook maar enigszins oprecht gemeend was, geloofde hij dat de koning na zijn vrijlating trouw zou blijven, en als ze – wat meer bij hun aard paste – onder leiding van de koning oorlog wilden voeren, zou hij met meer aanzien en eer oorlog voeren tegen een koning dan tegen een troep vreemdelingen en weggelopen slaven.

Dit verwijst naar de recent gerekruteerde Egyptenaren die waren aangekomen in Alexandrië, naar de huurlingen in Ganymedes’ leger en naar de slaven die voor Arsinoë streden. Ik noemde ze hier.

Caesar spoorde de koning aan voor het rijk van zijn vaderen te zorgen, zijn roemrijke vaderland te sparen, dat door vuur en verwoesting schandelijk getekend was, zijn burgers tot bezinning te roepen en ze in die stemming te houden, en zich trouw te tonen aan het Romeinse volk en aan hemzelf, nu hij hem zo vertrouwde dat hij hem naar gewapende vijanden liet gaan. Hij nam zijn rechterhand in de zijne en begon afscheid te nemen van de reeds volwassen jongeman. Maar de koningszoon, opgeleid in alle vormen van bedrog, wilde de gewoonten van zijn volk niet ontrouw zijn. Hij begon Caesar onder tranen te smeken hem niet te laten gaan; zelfs zijn koningschap was hem niet dierbaarder dan de aanblik van Caesar. Caesar maakte, zelf ontroerd, een eind aan de tranen van de jongen, verzekerde hem dat ze, als dat zijn gevoelens waren, snel weer bij elkaar zouden zijn, en stuurde hem naar zijn volk terug.

Analyse

Kortom, Dio presenteert het alsof Caesar werkelijk geloofde dat de Alexandrijnen aanstuurden op een compromis, terwijl De Alexandrijnse Oorlog stelt dat Caesar een list herkende. Ik voeg er eerlijkheidshalve aan toe dat Dio ook nog een tweede bron kent die, net als de auteur van De Alexandrijnse Oorlog, meldt dat Caesar de dubbele agenda van zijn tegenstanders herkende.

Het probleem is natuurlijk dat alle bronnen zijn geschreven na afloop, toen duidelijk was geworden dat Ptolemaios XIII zich tegen Caesar zou keren. Toen was gebleken dat de vrijlating van de jonge koning een fout was geweest, en het is mogelijk dat de auteurs van onze bronnen dat hebben willen verdoezelen door te doen alsof Caesar erop had aangestuurd dat een onervaren koning zich zou plaatsen aan het hoofd van zijn tegenstanders.

Het kan waar zijn. Ik wil ook wel een parallel trekken met de wijze waarop Rusland er onlangs op aanstuurde dat de Verenigde Staten een onervaren president kregen. Mensen kunnen enkele zetten vooruit denken. Misschien heeft Caesar inderdaad gehoopt een zwakke vazalvorst op de troon te plaatsen. Liever een onervaren Ptolemaios XIII dan de gevaarlijk energieke Arsinoë en haar competente generaal Ganymedes. Maar het is ook mogelijk dat Caesar, die al ruim drie maanden vast zat in Alexandrië en wist dat elders zijn gezag wankelde, hoopte op een compromis. Dat pakte dus verkeerd uit.

[Een overzicht van de reeks #RealTimeCaesar is hier.]

PS

Afgelopen maandag is E.P. Sanders overleden. Hij heeft het nieuwe perspectief op Paulus min of meer eigenhandig geschapen. Dat is een andere manier om te zeggen dat hij een nieuwe en invloedrijke visie ontwikkelde op het jodendom en het ontstaan van het christendom. Theologen lijken zijn werk meer op waarde te schatten dan historici, wat jammer is, want hier was nu eens iets werkelijk nieuws.

Het Nederlands Dagblad had dit stuk, dat de nadruk legt op de theologische implicaties: wat moet de gelovige ermee? Als historicus hoef ik alleen maar te reconstrueren wat het gedachtegoed van Paulus is geweest; ik hoef er geen inspiratie aan te ontlenen. Ik schreef ooit dit driedelige stuk. Lees ook nog eens wat ik schreef over 4QMMT.