Een tijdje geleden beloofde ik een stukje over de wijze waarop de mensen in de Oudheid omgingen met voorspellingen. Als je de antieke teksten leest, komen die namelijk altijd uit. Eén verklaring is dat ze multi-interpretabel waren. Spreuken werden mondeling overgeleverd en er waren allerlei varianten in omloop. Thoukydides vertelt bijvoorbeeld over de tyfusepidemie die in 430 v.Chr. Athene trof:

In deze ellende was het begrijpelijk, dat de Atheners zich de volgende versregel herinnerden, volgens de ouderen een vroegere voorspelling:

“Eens komt een Dorische oorlog en de pest vergezelt hem.”

De mensen werden het er niet over eens of in deze oude versregel gesproken was van loimos (pest) of van limos (honger), maar natuurlijk behaalde in de gegeven omstandigheden het woord loimos de overwinning; want de mensen pasten hun herinnering aan aan het leed dat hen trof. Maar – zo komt het mij voor – als ooit een andere Dorische oorlog mocht uitbreken en gepaard gaat met honger, dan zullen zij vermoedelijk de andere lezing verkondigen. (vert. M.A. Schwartz)

Micha

Een tweede verklaring is dat een niet vervulde-voorspelling bleef circuleren. De profeet Micha voorspelde dat uit het kleine Betlehem iemand zou komen die over Israël zou heersen. Op het moment dat Micha dit schreef, vermoedelijk kort nadat de Assyrische troepen het koninkrijk Israël onder de voet hadden gelopen, was dit een aankondiging van het herstel van het verloren rijk.

Het werd echter niet hersteld, de macht van Assyrië breidde zich zelfs verder uit, en ook toen Assyrië implodeerde werd Israël niet hersteld: het werd, net als Juda, opgenomen in de Babylonische, Perzische, Ptolemaïsche en Seleukidische rijken. Pas toen de Hasmoneeën een onafhankelijk staatje hadden weten te scheppen én de bevolking teleurgesteld was geraakt in de heersende dynastie, werd deze regel herinnerd en opnieuw uitgelegd – in messiaanse zin.

Daniël 7

Soms kunnen we aan een latere voorspelling zien wat de oorspronkelijke strekking moet zijn geweest. Een mooi voorbeeld is het visioen in Daniël 7, een van de meest overdonderende teksten uit de oude wereld. Daniël wordt gepresenteerd als hoveling van de Babylonische koning Nebukadnezar en ziet in een droom beesten uit zee oprijzen: een leeuw met adelaarsvleugels (zie boven), een beer en een luipaard.

Tenslotte zag ik een vierde dier; het was schrikwekkend, vreesaanjagend en geweldig sterk; het had grote ijzeren tanden, waarmee het vrat en vermaalde, en wat het overliet vertrapte het met zijn poten. Het verschilde van alle overige vorige dieren en het had tien horens. Terwijl ik naar die horens keek, zag ik hoe er tussen die horens een elfde, een kleine hoorn, opschoot en hoe er drie werden uitgerukt om voor de kleine hoorn plaats te maken. Die hoorn had mensenogen en een mond vol grootspraak.

Onmiddellijk daarna verschijnt de Mensenzoon, die het vierde beest doodt en het kadaver aan het vuur prijsgeeft en vernietigt.

Hoewel de samenstelling van dit Bijbelboek vermoedelijk is afgerond rond 165 v.Chr., gaat dit bizarre beeld vrijwel zeker terug op materiaal uit Babylonië. Om te beginnen zijn er de beesten die uit de zee oprijzen. Dit is een heel gangbaar motief in het oude Mesopotamië. Van de eerste drie beesten is aannemelijk dat de leeuw staat voor Nebukadnezar, de beer voor Amel-Marduk en het luipaard voor Neriglissar. Het angstaanjagende, de goden lasterende beest representeert Nabonidus, die volgens de Babylonische tempelautoriteiten de eredienst had verwaarloosd. De Mensenzoon kan oorspronkelijk geen ander zijn geweest dan de Perzische wereldveroveraar Cyrus, die de Joden liet terugkeren. Als dit klopt – en er zijn details die dat aannemelijk maken – hebben we hier te maken met Babylonische propaganda, gericht tegen Nabonidus, ter ondersteuning van Cyrus.

Herinterpretatie

Hoewel de voorspelling dus al in vervulling was gegaan, bewaarden de Joden haar toch, zodat ze een kleine vier eeuwen later kon worden toegepast op de vervolger Antiochos IV Epifanes. De dieren, die ooit koningen voorstelden, werden nu uitgelegd als koninkrijken: de leeuw stond voor Babylonië, de beer voor de Meden, het luipaard voor de Perzen en het godslasterend monster voor het rijk van Alexander en zijn opvolgers. De verschijning van de Mensenzoon beduidde nu het herstel van Israël.

Hierbij is het niet gebleven. Al in de Oudheid werd de profetie zo gelezen dat ze Rome voorspelde en er zijn momenteel evangelische christenen die Daniël 7 lezen als voorspelling over Amerika. Profetieën zijn herinterpretabel, wou ik maar zeggen, maar Daniël 7 gaat terug op Babylonisch materiaal.

Deze blog is gratis, maar als u me wil steunen, koop dan een van mijn boeken, doe via Livius.nl een cursus of reis (bijvoorbeeld Cyprus), of doneer. U kunt de blog volgen via het Whatsapp-kanaal.