[Veertiende aflevering van een zestiendelige reeks rond Chanoeka, waarvan de laatste dagen dit jaar samenvallen met Kerstmis. Het eerste deel was hier.]

Koning Antiochos VII Sidetes had geprobeerd de Seleukidische macht te herstellen. De Joden had hij tot de orde geroepen, Mesopotamië had hij op de Parthen heroverd, maar hij was verslagen in Iran (129 v.Chr.). In krijgsgevangenschap pleegde hij zelfmoord. Nu waren de oostelijke gebieden voorgoed voor de Seleukiden verloren. Het leger was gedemoraliseerd en Syrië lag klaar om door de Parthen te worden gebrandschat.

Hasmonese machtsontplooiing

De Hasmonese hogepriester Hyrkanos I zag zijn kans schoon en plunderde enkele steden, “aannemend dat ze geen soldaten of andere verdedigers hadden,” zoals Josephus het formuleert, “wat inderdaad zo bleek te zijn”. Omdat het Seleukidische Rijk vervolgens weer eens verstrikt raakte in een burgeroorlog, die naadloos overging in de volgende en de daarop volgende, kon Hyrkanos nieuwe gebieden veroveren. Hij nam Madaba in, voegde Idumea toe en veroverde Sichem in het noorden. Omstreeks 108 bemachtigde hij ook Samaria. De Seleukiden deden twee pogingen deze belangrijke stad te ontzetten, maar de Hasmoneeën waren inmiddels te sterk.

Kortom, de tempelstaat van Hyrkanos I, die zich aan het begin van zijn regering nog aan Antiochos VII Sidetes had moeten onderwerpen, herwon niet alleen zijn zelfstandigheid maar verdubbelde ook in omvang. De hogepriester schuwde daarbij harde maatregelen niet. Omdat men volgens hem alleen in Jeruzalem aan God mocht offeren, liet hij de tempel op de berg Gerizim slopen die daar al sinds de dagen van Alexander de Grote stond. (De geloofsgemeenschap waarvoor dit heiligdom belangrijk was, de Samaritanen, overleefde de ramp en bestaat nog altijd.) De Idumeeërs in het zuiden kregen de keuze óf het land te verlaten óf zich te laten besnijden en de Joodse leefregels aan te nemen. Het Jodendom, zoals gedefinieerd door de Hasmoneeën, groeide nu uit tot staatscultus, bedoeld om eenheid op te leggen aan Judea en de omliggende gebieden.

Kwam die eenheid er niet vreedzaam, dan maar door controle en dwang. Hyrkanos bouwde forten, zoals in Jericho en Hyrkania, en vernieuwde de muren van Jeruzalem en het oeroude, nog door de Perzen gebouwde fort Baris. Voor het eerst dienden ook buitenlandse huurlingen in de Hasmonese legers, waarmee de Joodse leiders weliswaar een destijds algemeen gangbare praktijk volgden maar ook toonden dat ze hun eigen volk als potentiële vijand beschouwden.

Internationale erkenning

Minstens even belangrijk als de militaire versterking van het land was het verdrag dat Hyrkanos I sloot met Rome. Er is weleens geopperd dat de auteur van 1 Makkabeeën, die (zoals ik al schreef) beweert dat ook Judas de Makkabeeër een verdrag met de Romeinen had gesloten, iets terugprojecteert wat feitelijk Hyrkanos heeft gedaan, maar dat staat dus ter discussie. Dat de beschrijving van de gedwongen bekering van Joden ten tijde van Antiochos IV Epifanes is geïnspireerd door de geforceerde wijze waarop de Hasmoneeën de Idumeeërs dwongen Joods te worden, lijkt onomstreden.

Josephus rondt zijn beschrijving van de regering van Hyrkanos I af met een anekdote dat de hogepriester zich graag liet adviseren door de farizeeën, een Joodse stroming die (afgezien van een eerdere beschrijving van hun leer) Josephus op dit punt voor het eerst noemt. De farizeeën, zo lezen we verder, erkenden naast de Wet van Mozes een mondelinge traditie om de Wet uit te leggen, de “leer der vaderen”. Degenen die deze mondelinge overlevering afwezen, staan bekend als de sadduceeën en Josephus vermeldt dat Hyrkanos voor die stroming partij koos nadat een farizese leider hem had gezegd dat hij zich moest beperken tot het wereldlijk bestuur en het hogepriesterschap moest opgeven. Of het verhaal waar is, staat te bezien – dezelfde anekdote bestaat over een latere Hasmonese koning – maar het suggereert weer eens dat lang niet iedereen gelukkig was met de gang van zaken.

[Wordt op tweede kerstdag vervolgd, want voor morgen heb ik iets anders in gedachten. Het is immers kerstdag en dan plaats ik weleens een vervolgverhaal.]