Ik heb de afgelopen weken geblogd over keizer Augustus (een, twee, drie). Het is moeilijk de betekenis van zijn regering te overschatten en het is verleidelijk te zeggen dat Augustus de grote lijnen uitzette. Maar het is misleidend. Het moet te denken geven dat hij de alleenheerschappij zelf presenteerde als herstel van de republiek. Het moet eveneens te denken geven dat geen van zijn tijdgenoten – althans voor zover overgeleverd – het anders formuleerde. Het is pas in jongere teksten dat we aanwijzingen vinden dat men het monarchale karakter van het augusteïsche systeem herkende. Minimaal in schijn bestond er nog een collectief leiderschap en geen geringere geleerde dan Theodor Mommsen geloofde dat. Hij meende dat er sprake was van een dyarchie ofwel dubbele heerschappij: deels monarchie, deels senatorieel.

Het team rond Augustus

Dat “wordt nu niet meer zo relevant gevonden”, schrijven De Blois en Van der Spek in hun handboek Een kennismaking met de oude wereld. Een monarchie is een monarchie, is de implicatie. Dat is natuurlijk ook zo. Tegelijk: er bleef wel degelijk een collectief aspect. Augustus was niet alleen. Hij had vrienden. Een Agrippa. Een Maecenas. Zijn beoogde opvolger Marcellus. Zijn adoptiefzonen Drusus en Tiberius. En wat zouden we graag meer weten over keizerin Livia.

Het handboek noemt ze wel. Gaius Cilnius Maecenas

voorzag goede dichters en prozaschrijvers in hun levensonderhoud en organiseerde in kleine kring bijeenkomsten waar schrijvers uit hun eigen werk konden voorlezen. Talrijke creatieve geesten en een doorgewinterd kennerspubliek ontmoetten elkaar in deze kringen.

De dichters Horatius en Vergilius behoorden tot de gelukkigen en droegen ’s keizers ideologie uit. Gegeven die context zou ik van Horatius overigens niet zijn Ars Poetica hebben genoemd, maar het Carmen Saeculare, het loflied op de door Augustus geïnaugureerde nieuwe tijd.

De opvolging

De Blois en Van der Spek laten Augustus’ neef en schoonzoon Marcellus onvermeld, hoewel die ooit gold als Augustus’ ideale opvolger. Ik beken dat ik niet goed weet wat is bedoeld met opvolger, omdat de opvolging van de Romeinse keizer in deze fase feitelijk niet bestond. Iemand kon aan het hoofd staan van een Romeinse familie, maar er waren geen regels voor de erfelijke overdracht van de verzameling republikeinse ambten die Augustus verenigde. In elk geval: Marcellus zal invloed hebben gehad op het beleid en streed met zijn oom in noordelijk Spanje. Archeologisch onderzoek maakt de laatste jaren steeds duidelijker hoe de oorlog daar heeft plaatsgevonden. Gepland. In overleg. Augustus zal met Marcellus hebben gesproken.

De opvolger was uiteindelijk niet Marcellus, die jong overleed, maar Tiberius. Dat was Augustus’ stiefzoon en – opnieuw – schoonzoon. Daarover volgend keer meer. Voor het moment wil ik opmerken dat hij zeker invloed had op Augustus’ beslissingen. Hij was het die rond 10 na Chr. afzag van de annexatie van gebieden in het Overrijnse. Toen hij Augustus in 14 opvolgde, kon hij dus makkelijk zeggen zich aan diens richtlijnen te houden.

Zijn broer Drusus had overigens de opmars richting Weser en Elbe ingezet. Daar zal ook wel over zijn gesproken. De noordelijke oorlogen wekken in elk geval de indruk te zijn gepland: eerst de aanval op het Alpengebied, waaraan Drusus en Tiberius allebei deelnamen, zodat de aanvoerlijn van de Povlakte naar de Rijnlegers niet meer over de West-Alpen en om de Jura heen ging. Pas daarna de eigenlijke aanval op de valleien van Main en Lippe.

De “gewone” Augustus

Anders dan Marcellus, Drusus en Tiberius was Marcus Vipsanius Agrippa geen lid van de keizerlijke familie. Eerder een persoonlijke vriend. Hij heeft verschillende belangrijke taken uitgevoerd en was betrouwbaar omdat hij niet uit een voorname familie kwam. Hij zou nooit zelf de macht kunnen grijpen. Tegelijk verleende hij door zijn nadrukkelijke aanwezigheid legitimiteit aan Augustus. In het Romeinse politieke denken hadden de meeste magistraten collega’s – denk aan de twee consuls – en door Agrippa als een soort deelgenoot te presenteren, appelleerde Augustus aan dat sentiment.

Kortom: het idee dat Rome nog een soort republiek bleef, met een collectief dat beleid maakte, was niet helemáál uit de lucht gegrepen. Wat was veranderd, was enerzijds dat de verkiezingen geen echte rol meer speelden en anderzijds de samenstelling van het collectief. Het ging niet langer om een gremium van magistraten en oud-magistraten uit vooraanstaande families, maar om een kleine kring keizerlijke vrienden. Het was een unieke situatie, die in de geschiedenis van Rome nog niet was voorgekomen. Misschien is Augustus’ opmerkelijkste prestatie wel dat hij erin slaagde het systeem erfelijk te maken.

Onpersonen: Livia en Julia

En dan is er nog keizerin Livia. Augustus’ tweede echtgenote. Minimaal is te zeggen dat de opvolging van Tiberius mede mogelijk was door haar netwerk, maar ze moet invloed hebben gehad op het beleid. Hoe? Niemand die het weet. Net als Perikles’ geliefde Aspasia is ook Livia in feite iemand waarop je kunt projecteren wat je wil. Een onpersoon. Robert Graves maakte daar dankbaar misbruik van in I Claudius, maar ik vertrouw erop dat u weet dat dat geen geschiedenisboek is.

Achtereenvolgens golden Marcellus, Agrippa en Tiberius allemaal als de beoogde opvolger. Omdat opvolging hooguit opvolging kon zijn als familiehoofd, moesten ze allemaal in de familie worden opgenomen. Ze trouwden alle drie met de dochter van Augustus en zijn eerste echtgenote, Scribonia: Julia. Of zij invloed heeft gehad op het beleid, is onbekend.

Het staat wel vast dat Augustus haar heeft verbannen. De bronnen schrijven allerlei seksuele uitspattingen aan haar toe. Maar feitelijk weten we de reden niet. Ook zij is een onpersoon waarop iedereen desgewenst van alles projecteren kon. Gegeven de huwelijkswetgeving van haar vader en het feit dat ze is verbannen, lagen de aantijgingen voor de hand. Misschien zijn ze waar, maar ik houd er rekening mee dat het grotendeels lasterlijk is.