Vandaag ga ik verder met mijn verhaal over de Kopten; het eerste deel was hier. Ik heb het vooral over de christenen van laatantiek en vroegmiddeleeuws Egypte, maar er zijn natuurlijk nog altijd Kopten.

Christendom

Het christendom is vrij vroeg aangekomen in Egypte, maar hoe dat is gebeurd, is een van de grootste raadsels uit de oudheidkunde. We hebben geen idee. Dat de evangelist Marcus de eerste bisschop van Alexandrië zou zijn geweest, is een verzinsel. (Het roept wel de vraag op wie er begraven ligt in de San Marco in Venetië.)

Hoe dit ook zij, in de tweede eeuw zag Egypte een ware explosie van nieuwe ideeën, waarvan sommige door andere christenen zijn gebrandmerkt als “gnostisch”. Dat is een erkend ongelukkig begrip, maar we zullen het ermee moeten doen. Verschillende belangrijke schrijvers kwamen uit Egypte (zoals Valentinus, Clemens van Alexandrië en Origenes). Sommige golden als ketters, andere als orthodox, weer anderen golden eerst als recht in de leer en later als minder recht.

De nieuwe kloosterlevenswijze is ontstaan aan de rand van de woestijn, wellicht beïnvloed door de zogenoemde Gymnosofisten. Een leuke tekst over het ontstaan van de kloosters is het Leven van Antonius, geschreven door bisschop Athanasios van Alexandrië. Een andere lezenswaardige tekst over de monniken staat bekend als De Weide en is rond 615 geschreven door Johannes Moschos.

Een eerste splitsing tussen enerzijds het Egyptische christendom en anderzijds het geloof van de andere delen van het Romeinse Rijk was het arianisme. De discussie hierover is beslecht tijdens het Concilie van Nikaia (325) en het Concilie van Constantinopel (381). De vijfde eeuw zag een tweede, blijvende scheuring. Als gevolg van het Concilie van Chalcedon (451) scheidden de Koptische en Armeens-Apostolische kerken zich af van de kerk van Constantinopel en Rome. Ik schreef er hier over en laat het rusten.

Er zijn, behalve de theologische kwesties, meer verschillen tussen de Koptische kerk, geleid door de patriarch van Alexandrië, en het Griekse en westerse christendom. Zo is de Koptische religieuze kalender afgeleid van die van de farao’s, met twaalf maanden van dertig dagen en vijf of zes schrikkeldagen. Koptische christenen volgen oeroude spijswetten, waarbij vasten heel belangrijk is en het eten van vlees wordt afgeraden. Dit vegetarisme wortelt in het allervroegste christendom. Magische handelingen, vervloekingen, spreuken en amuletten zijn altijd in gebruik gebleven.

Er zijn natuurlijk ook belangrijke overeenkomsten, zoals het zojuist genoemde monnikendom (dat zich vanuit Egypte naar het Westen verspreidde), pelgrimages en de verering van heilige martelaren en monniken. Voor de Kopten was – en is – vooral de heilige Menas belangrijk. Volgens een gebruik dat teruggaat tot de faraonische tijd, namen pelgrims water uit zijn graf mee naar huis. De kenmerkende ronde flessen zijn gevonden van Ierland tot Oezbekistan.

Koptische kunst

In de woestijngraven is opvallend veel textiel bewaard gebleven. Toen egyptologen in de negentiende eeuw voor het eerst Koptische gewaden en doeken naar Europa brachten, veroorzaakten die een enorme sensatie, aangezien de vele kleuren totaal onverwacht waren. Omdat de vraag zo groot was, sneden de ontdekkers hun vondsten vaak in stukken om ze aan verschillende verzamelaars te kunnen verkopen.

Als Koptische kunstenaars mensen afbeeldden, tekenden of schilderden ze de hoofden vaak wat groot. De portretten kijken de toeschouwer vaak rechtstreeks aan. Deze afbeeldingen, met een frontale aanblik en de nadruk op de ogen, vormen een tussenschakel tussen de oudere mummieportretten en de latere Byzantijnse iconen. We vinden ook vrolijke geometrische patronen, dieren (pauwen, paarden, vissen, dromedarissen, hazen…) en motieven geïnspireerd op de fauna van het Nijldal (bomen, druiven…). Andere symbolen zijn de vogel Feniks, zeenimfen en centauren.

Ook christelijke motieven waren populair. We hebben voorstellingen van de ontmoeting tussen Christus en Johannes de Doper. Daarnaast waren er vanzelfsprekend allerhande portretten van heiligen. De anch, het aloude faraonische symbool van leven en eeuwigheid, is in de Koptische kunst een vanzelfsprekend christelijk symbool voor het hiernamaals. Het lijkt natuurlijk ook wel een beetje op een kruisteken.

Crisis

Het religieuze conflict tussen enerzijds de aanhangers van de geloofsbelijdenis van Chalkedon (d.w.z. de Byzantijnse regering) en anderzijds de Egyptische bevolking veroorzaakte veel spanningen. In de vijfde en zesde eeuw waren die nog beheersbaar, maar dat veranderde aan het begin van de zevende eeuw. Toen veroverden de Sasanidische Perzen Egypte en ze oefenden daar jarenlang (van 618 tot 628) de macht uit. Zij waren niet geïnteresseerd in de repressie van de Koptische geloofsopvattingen. Toen de Byzantijnen terugkeerden, smeulde het verzet en in 641 kozen de Kopten meteen partij voor de binnenvallende Arabische legers.

Er brak een nieuwe periode aan, waarin het Koptisch geleidelijk plaats maakte voor het Arabisch en waarin de Koptische kunst wat minder expressief werd. Steeds meer mensen bekeerden zich tot de islam. Het Koptisch wordt nu alleen nog gebruikt voor liturgische doeleinden. Over de positie van de Kopten in het huidige Egypte moet u From the Holy Mountain van William Dalrymple maar lezen, een van de mooiste boeken die ik ken.