Eigenlijk had ik vandaag weer eens willen schrijven over het Nieuwe Testament, want ik beleef veel plezier aan het lezen van die tekst en het natrekken van parallellen in de joodse literatuur, maar ik heb er de laatste tijd de rust niet voor. Vandaag heb ik echter wel een verwant stukje. Er is namelijk een nieuwe – zegt men – theorie over Qumran, dat wil zeggen het gebouw bij de grotten waarin de Dode-Zee-rollen zijn gevonden. U vindt het artikel hier en in elk geval Ha’aretz is enthousiast: “New Study Solves the Mystery of the Dead Sea Scrolls”. De Israëlische krant legt uit:

Scholars have struggled how to explain the lack of more permanent residences at Qumran, but a new theory suggests that the grounds served as a religious competitor to Jerusalem.

Ik denk dat ik de drie eerste woorden voor mijn rekening kan nemen. Het vergt wat uitleg dat scholars have struggled.

Ontdekking

We hebben het feitelijk over twee dingen: enerzijds een enorme verzameling teksten, vanaf de late jaren veertig gevonden in enkele grotten, anderzijds de ruïne van Khirbet Qumran, die na de oorlog van 1948 is onderzocht door Gerald Lankester Harding en Roland de Vaux. Zij interpreteerden het gebouw als een geïsoleerd klooster en wezen daarin het scriptorium aan, enkele rituele baden en de refter. De boekrollen zouden de kloosterbibliotheek zijn geweest, in veiligheid gebracht toen de Romeinen kort voor 70 na Chr. naderden. Dit is de interpretatie die, toen ik er voor het laatst was, nog altijd werd voorgeschoteld aan de toeristen.

Wie de monniken waren, was een andere vraag. Géza Vermes opperde als eerste dat het ging om de essenen, een groep die we kennen uit diverse antieke teksten. Over die identificatie is een hoop te zeggen, en dat ga ik niet doen, maar ik wil wel wijzen op iets raars. Onderzoekers gebruikten eerst teksten als Flavius Josephus om de Dode-Zee-Rollen toe te schrijven aan de essenen, ontdekten vervolgens dat er verschillen waren tussen wat Josephus zegt en wat in de rollen staat, en gebruikten  tot slot de Rollen om Josephus te corrigeren, waarmee ze in feite hun uitgangspunt ondergroeven. Dat wil niet zeggen dat de esseense hypothese volstrekt onzinnig is. Ze is alleen minder sterk dan wordt aangenomen. Scholars have struggled.

Verbondsvernieuwing

Een tweede kanttekening is dat de informatie over de essenen inconsistent is. Zo schrijft Filon van Alexandrië over pacifistische essenen met een afkeer van wapens, terwijl Josephus een esseense veldheer en bewapende esseense reizigers vermeldt. Laatstgenoemde auteur schrijft ook ergens dat er essenen waren die, anders dan de groep waaraan hij de meeste aandacht schenkt, mochten trouwden. Dit is een belangrijke opmerking, want het betekent dat er minimaal twee soorten essenen waren. (Niet dat dit vreemd is: de farizeeën kenden twee “huizen” en de volgelingen van Jezus kenden mensen die de joodse Wet wel en niet onderhielden.)

Josephus’ opmerking bood onderzoekers een manier om de diverse inconsistenties weg te werken. Als een in de Dode-Zee-Rollen of in een andere bron genoemd aspect niet paste, kon een onderzoeker het simpelweg aan de andere groep toeschrijven. Zo ontstond het beeld van enerzijds een groep monniken in Qumran met anderzijds groepen sympathisanten die elders woonden in het land van Israël. En eens in het jaar kwamen al die mensen dan samen voor Feest van de Verbondsvernieuwing. Dat moet een geweldig festival zijn geweest. Het heeft nogal wat aandacht getrokken omdat ook het christendom zich presenteert als een Nieuw Verbond.

(Tussen haakjes: dat wil zeggen dat er een Oud Verbond is. “Oud” is daar oud in de zin van “eerbiedwaardig”, niet in de zin van verouderd of achterhaald. In het Frans is het een Ancien Testament, geen Vieux. Je kunt niet zeggen dat het Oude Verbond door het Nieuwe Verbond is vervangen. Ik vermeld dit in verband met de beruchte vervangingstheorie.)

Kritiek

Zoals u inmiddels hebt begrepen, bleef de bovenstaande reconstructie niet zonder kritiek. Geïsoleerd is Qumran bepaald niet: het ligt een paar kilometer naast de grote weg van Filadelfia (Amman) naar Jeruzalem. Typologisch blijkt de ruïne, die in de jaren vijftig nog zonder parallel was, overeenkomsten te hebben met de grote boerderijen uit de Oudheid. Het lijkt een dadelpalmplantage waar olie in kruiken werd gedaan. Enkele rituele baden bleken bassins te zijn voor het zuiveren van pottenbakkersklei. De Leidse hoogleraar Jürgen Zangenberg heeft er een leuk stuk over geschreven in Met andere woorden.

Wat die ruïne is, is echter maar een deelvraag bij de wezenlijkere vraag wat die teksten zijn. Was het de kloosterbibliotheek van een sekte die we al dan niet aan de essenen kunnen gelijkstellen? Of was het de tempelbibliotheek van Jeruzalem, zoals Norman Golb beweerde? (Dit is de Norman Golb van de Golb-affaire.) Of was het – zoals mij het meest aannemelijk lijkt – een verzameling bibliotheken, hier in veiligheid gebracht door vluchtelingen op doorreis? In dat laatste geval: documenteert deze collectie Judea of Galilea?

Het is overigens ook niet vol te houden dat de ruïne niets te maken heeft met de grotten, wat vanzelfsprekend ook weleens is geopperd. Maar er zijn wel veel inktpotten gevonden en een van de grotten is alleen bereikbaar via de boerderij. Kortom: we hebben te weinig bewijsmateriaal. Scholars have struggled.

Centrum voor verbondsvernieuwing

En nu oppert Daniel Vainstub, zo te zien een pas gepromoveerde onderzoeker, dus dat Qumran de plek is voor het Feest van de Verbondsvernieuwing. Hij vat samen wat de Dode-Zee-Rollen erover melden en wijst enkele gebouwen aan waar de bewoners van het gebouw van Qumran hun sympathisanten kunnen hebben ontvangen. Het is allemaal keurig beschreven, maar ik begrijp niet wat er vernieuwend aan is.

Ik bedoel, ik schreef zojuist “eens in het jaar kwamen die mensen dan samen voor Feest van de Verbondsvernieuwing” en ik neem aan dat u hebt gedacht dat het gebeurde in Qumran. Niet in Jeruzalem of op de bergen Gerizim en Ebal. Ik herken gewoon niet hoe deze “New Study Solves the Mystery of the Dead Sea Scrolls”. Nu ben ik geen scholar en schrijf ik alleen maar over over scholarship, maar ik struggle wel om er iets betekenisvols van te maken. Volgens mij is het allemaal weer een staaltje oudheidkundige standaardoverdrijving.