Kent u de mop van die blogger die voor zo’n 200 euro aan hotel- en treinkosten naar Hamburg reisde om een expositie te bekijken over keizer Augustus? Eenmaal ter plekke hoorde hij dat hij er geen foto’s mocht maken.

U hoeft geen medelijden met die blogger te hebben hoor. Hij ging, zoals u al weet, ook naar het Drents Museum in Assen en naar Groningen, hij was in aangenaam gezelschap en hij had bovendien eindelijk de tijd om in Hamburg het Museum für Kunst und Gewerbe op z’n gemak te bekijken én Miniatur Wunderland te bezoeken. Maar stom is het wel, dat van die foto’s.

Ook voor het Bucerius Kunst Forum. Immers, als de bezoekers hun foto’s delen op de sociale media, hashtag #AugustusHamburg erbij, heb je niet alleen gratis onverdachte reclame, maar breng je bovendien extra cultuur – in dit geval: keizer Augustus – extra snel naar een extra groot publiek. En dat is, dacht ik, toch waarom we musea en wetenschappelijke instellingen hebben.

Communicatiestrategieën

Enfin. Het was een mooie tentoonstelling. Als u de komende dagen nog in Hamburg mocht zijn, zult u van een bezoek geen spijt hebben. Simpel gezegd vertelt de expositie dat Augustus, eenmaal keizer geworden, met alle destijds denkbare communicatiestrategieën zichzelf wilde presenteren als generaal, vredesvorst, beschermer van het vaderland en hersteller van de goede oude zeden. Daarbij benutte hij uiteraard de traditionele motieven, die hij steeds een nieuwe draai gaf.

Zoiets valt museaal te tonen. Nieuw voor mij was dat in de eerste eeuw v.Chr. nieuwe kopieertechnieken waren ontstaan, waarmee ’s keizers portret snel viel te verspreiden. Dat in Italië juist in deze tijd de marmergroeve van Carrara open ging, maakt dit nog eenvoudiger. Munten, sculptuur, inscripties: Augustus gebruikte elk medium. Vaak greep hij terug op de klassieke, Atheense vormen (het neoatticisme waarover ik al eens heb geblogd). Er brak een nieuwe eeuw aan, maar het was – althans in de presentatie – feitelijk een terugkeer naar wat traditioneel goed was.

Ondertussen was er volop vernieuwing. De eerste zaal toont bijvoorbeeld portretten uit de republikeinse tijd, die doorgaans vrij levensecht waren, en daar staat dan Augustus’ geïdealiseerde portret ineens bij. Een innovatie, ingebed in een traditionele kunstsoort.

Livia en Julia

Een speciale plaats is er voor Livia, de tweede echtgenote van keizer Augustus. (Haar eerste man, de Tiberius Claudius Nero die had gevochten in de zeeslag bij Kanopos, was de vader van Tiberius en Drusus.) De propagandisten schoven haar naar voren als ideale vrouw. Onwaarheden werden niet geschuwd. De dichter Horatius gebruikt bijvoorbeeld het traditionele compliment univira, “ze had slechts één man”, hoewel Augustus dus haar tweede echtgenoot was. Het is hetzelfde soort onwaarheid als de sculptuur van Augustus: geïdealiseerd.

Wie in de expositie ontbreekt is Julia, Augustus’ dochter uit zijn eerste huwelijk met Scribonia. Ze raakte in opspraak door een seksschandaal en Augustus heeft haar, conform zijn eigen huwelijkswetgeving, verbannen naar een eiland. Hier had de tentoonstelling zeker aandacht aan moeten besteden, want hier liep de communicatiestrategie grandioos verkeerd.

Kort voordat Julia in opspraak kwam, had Augustus namelijk de eretitel “vader des vaderlands” aanvaard. Dit was een poging het onconstitutionele van zijn positie te verbergen: de titel impliceerde een associatie met de vaderlijke bevoegdheden (de patria potestas) uit het Romeinse familierecht. Augustus wilde zich dus presenteren als vaderfiguur, maar het schandaal rond Julia maakte dit volslagen ongeloofwaardig. Je zou in een expositie die “neuartiger Kommunikationsstrategien” centraal stelt, aandacht voor zo’n debacle hebben verwacht.

Triomfboog van Augustus

Anders dan portret- en andere sculptuur en munten, is architectuur museaal lastig te tonen. Je kunt natuurlijk maquettes plaatsen, maar daar heeft het Bucerius Kunst Forum van afgezien. De triomfboog van Augustus is natuurlijk ook een lastig onderwerp. Er zijn nauwelijks resten. Wat resteert, suggereert vooral meer van hetzelfde: een drievoudige poort op het Forum Romanum. Daarvan waren er meer en daarop zouden er meer volgen.

In de catalogus biedt Federica Rinaldi echter aanwijzingen dat de Fasti Capitolini, waarin Augustus de door Varro vervalste chronologie presenteerde, echt deel heeft uitgemaakt van de triomfboog. Daarover is nogal wat te doen geweest, want er zijn onderzoekers geweest die meenden dat deze tekst niet bij het monument hoorde.

Dit is belangrijk. Auteurs als Titus Livius en Velleius Paterculus wezen deze geautoriseerde chronologie af: “alle lof voor Augustus,” zullen ze hebben gedacht, “we zijn hem dankbaar voor wat ’ie deed, maar zijn macht strekt zich niet uit tot de historische feiten”. Augustus kon een geïdealiseerd portret naar alle hoeken van de wereld sturen en kon dichters laten schrijven dat zijn vrouw maar één keer getrouwd was geweest, maar er waren grenzen aan zijn communicatiestrategieën. Noch de expositie noch de catalogus gaan daarop in.

Architectuur

Nog even over architectuur: de expositie en de (prachtige!) catalogus gaan ook in op de wijze waarop steden als Cumae en Puteoli inspiratie ontleenden aan het door Augustus in Rome aangelegde forum. Hiervandaan is het een kleine stap naar de verering van Augustus’ lievelingsgod Apollo in Rome (in zijn huis op de Palatijn) en in Pompeii.

Wat mij erg boeide, was de discussie over het ontstaan van de Derde Pompejaanse Stijl. In Romeinse interieurs zijn vier decoratiestijlen aan te wijzen: de eerste imiteert marmerplaten en kennen we ook uit de hellenistische binnenhuisarchitectuur, de tweede stijl voegt architectuurelementen toe, zodat het lijkt alsof we door een raam tussen pilaren door kijken, terwijl in de derde stijl het belang van die architectonische elementen afneemt en de nadruk komt te liggen op de afbeelding daar tussenin.

Is die Derde Pompejaanse Stijl ontstaan als een hofkunst? De expositie geeft argumenten voor en tegen, neigt uiteindelijk naar “nee”, en gaat dan verder met nog wat schilderingen uit de Vierde Stijl, waarin de afbeelding tussen de architectuur feitelijk een schilderijtje is geworden. Die heeft niets meer met Augustus te maken, en ook niets met communicatiestrategie. De makers zullen echter hebben gedacht dat elke schildering die je kunt lenen uit het Museo Archeologico Nazionale van Napels de moeite waard is. En dat is natuurlijk ook zo, zelfs als het feitelijk weinig met je thema van doen heeft.

Een wat traditionele expositie

Wat me tegenviel – behalve dat fotografie verboden was – was hoe weinig vernieuwend de expositie was. Het verhaal van Augustus is al zo vaak verteld (in Duitsland bijvoorbeeld op de Imperium-expositie in Haltern in 2009). Vorstelijke (zelf)presentatie is een uitstekend maar juist daarom niet heel origineel tentoonstellingsconcept. (De Domitianus-expositie in het Rijksmuseum van Oudheden besteedde er ook aandacht aan.) Dat antieke culturele innovatie gebruik maakte van bestaande vormen, is vieux jeu. Dat heet “inbedding” of “verankering” en wie een andere metafoor zoekt, kan terecht bij de negentiende-eeuwse hermeneutiek. Die biedt een ruime keuze. Vernieuwend is deze invalshoek dus niet.

Van de andere kant: er is geen wet die voorschrijft dat een expositie vernieuwend zijn moet. Het Bucerius Kunst Forum brengt leenstukken uit heel Europa bij elkaar en het is een mooi geheel geworden. De catalogus is prima, de uitleg ter plekke is goed, en dat de invalshoek wat traditioneel is – ach, je hebt twee prettige uren doorgebracht.

***

De tentoonstelling “Die neuen Bilder des Augustus” is nog tot en met 15 januari te zien.