Was de elfde eeuw, zoals ik hierboven schreef, een overgangstijd? Tja. Alles is altijd een overgangstijd. Je kunt altijd wel iets aanwijzen dat verandert. En je kunt ook altijd continuïteiten aanwijzen. Wat zéker veranderde, was de implosie van het Kalifaat van Córdoba op het Iberische schiereiland. De instorting bood de Normandiërs de gelegenheid de Straat van Gibraltar te passeren, waarna de paus hun, zoals gezegd, zuidelijk Italië in leen gaf. Van daaruit veroverden ze Sicilië, dat tot dat moment bestuurd was geweest door een Arabische vorst. Ook de koningen van Castilië profiteerden van de crisis in het Kalifaat van Córdoba: ze rukten op naar het zuiden en veroverden in 1085 Toledo. Veertien jaar later braken de christelijke legers op nog een derde plaats de wereld van de islam binnen: de kruisvaarders veroverden Jeruzalem.
Vertalingen
Spanje, Sicilië en de “Landen van Overzee” waren de drie plaatsen waar informatie uit de Arabische cultuur eenvoudig kon overspringen naar de westerse wereld. Neem de vertaalscholen die vanaf 1125 bestonden op het Iberische schiereiland: Toledo, Barcelona en Zaragoza. In de laatste werden onder meer de Koran en de dialogen van Plato uit het Arabisch in het Latijn vertaald. De vertaalschool te Barcelona richtte zich vooral op de teksten van de Arabieren zelf. In Toledo vertaalde men de werken van Aristoteles uit het Arabisch. Ook elders waren vertaalinstituten.
De bekendste vertalers waren Gerard van Cremona en Kalib. In totaal vertaalden zij drieënzeventig geschriften: vierentwintig titels over geneeskunde (zoals Ibn Sina’s omvangrijke Canon der medicijnen), achttien over alchimie en astronomie, zeventien over wiskunde en drie over logica. Belangrijk is ook hun vertaling van het astronomische hoofdwerk van Ptolemaios, de Megistè syntaxis (“grote uiteenzetting”), die bekend zou worden onder haar verbasterde, Arabische naam Almagest. De belangrijkste vruchten van de vertaalactiviteiten van Kalib en Gerard van Cremona zijn echter elf werken van Aristoteles, die in West-Europa al eeuwen waren vergeten.
In de Arabische filosofie had zich inmiddels een belangrijke verandering voltrokken: Aristoteles had het neoplatonisme vervangen als bron van inspiratie. Er waren allerlei commentaren geschreven, zoals die van de twaalfde-eeuwse geleerde Ibn Rushd uit Córdoba. Hij overleed in 1198; binnen twaalf jaar waren al zijn commentaren vertaald in het Latijn.
Literatuur
De communicatie tussen de Arabische wereld en West-Europa beperkte zich niet tot vertalingen. Neem de ridderroman. In de elfde eeuw, toen het wereldlijk gezag in een impasse verkeerde, probeerde de kerk de armen te beschermen door de onbeschaafde ruiters van die tijd een wat meer geciviliseerde taak te geven, en één van de instrumenten daartoe was dit nieuwe genre in de volkstaal. De ridders kregen voorgespiegeld dat ze trouw moesten zijn aan hun koning en aan de geestelijkheid, en dat ze moesten opkomen voor de minder bedeelden. Men leze El Cid. De verhalen over de eenzame, zwervende ridders mochten dan nieuw zijn in Europa, ze hadden eerbiedwaardige parallellen in het Oosten. Het bekendste voorbeeld is Ferdowsi’s Shahname, het nationale epos van de Iraniërs, waarin de held Rustam wonderen van moed verricht voor zijn vorst Key Kavus.
Ook bij de opkomst van deze hoofse literatuur kan worden gewezen op oosterse invloed. De Provençaalse troubadours kenden vertalingen van de Andalusische liefdespoëzie, waaraan ze verschillende motieven ontleenden. Behalve hoofse liefdespoëzie waren er in de Arabische wereld ook hoofse ridderromans, zoals het verhaal van Ajib en Gharib, dat deel uitmaakt van de vertellingen van Duizend-en-een nacht.
De hoofse ridderroman was er in verschillende soorten. Een subgenre was de graalroman, waarvan het bekendste voorbeeld Chrétien de Troyes’ Perceval is, ontstaan omstreeks 1181. De graal is een mysterieus object dat door een ridder wordt gezocht, en dat – eenmaal gevonden – een vorm van heil tot stand brengt. Hoewel meestal wordt aangenomen dat dit een Keltisch motief is, zijn er ook parallellen te vinden in de islamitische wereld. Het motief schijnt populair te zijn geweest bij de islamitische groepering die bekendstaat als de Almoraviden en duikt mogelijk ook op in een Perzisch heldendicht, de Barzuname. Chrétien, de Almoravidische auteurs en de Perzische schrijver putten uit gemeenschappelijk, mondeling doorverteld materiaal – van overschrijven is geen sprake, maar door mondelinge beïnvloeding kunnen oosterse motieven opduiken in Franse gedichten.
Vermoedelijk is ook de opbouw van de Goddelijke Komedie van de Italiaanse dichter Dante (1265-1321) via het rond 1260 geschreven Libro della scala van Dantes leermeester Brunetto Latini, ontleend aan islamitische verhalen over Mohammeds nachtelijke hemelreis. Ik blogde daar al eens over.
Kortom
Wat ik maar zeggen wil: er was een klimaat van ontleningen, waarin Europeanen oosterse vormen begonnen over te nemen. Ik beweer niet dat dit een gevolg was van een intellectueel vacuüm dat zich in de elfde eeuw had geopenbaard, maar ik zou ook niet willen beweren dat het helemaal geen rol speelde: de kerk kreeg, omdat de centrale wereldlijke overheden in verval waren, meer ruimte en benutte die; het onderwijs was slecht; het neoplatonisme van de kerkvaders stond vér van de West-Europese geleerden.
Het was natuurlijk niet alleen de literatuur die men overnam en het was natuurlijk niet alleen de Arabische filosofische mode – geen neoplatonisme maar Aristoteles – die men volgde. Westerse bouwmeesters keken de spitsboog af van de Arabische architecten. De madrassa inspireerde de universiteiten. De experimentele wetenschap kwam naar Europa. De selectie die men maakte uit het Romeins Recht, veronderstelde islamitische principes. De Late Middeleeuwen hadden een heel ander gezicht dan de Vroege Middeleeuwen.
***
Deze vier blogjes schreef ik n.a.v. de expositie over het Jaar 1000, die 13 oktober begint in het Rijksmuseum van Oudheden in Leiden. Die gaat vooral over Nederland, en ik blogde over de rest van de wereld, ook hier, maar u merkt hopelijk dat de tweemaal twee eeuwen aan weerszijden van het Jaar 1000 boeiend zijn.
Je voert me met dit verhaal terug naar de door mij gevolgde werkcolleges over de Renaissance van de 12e eeuw. Als overmoedig student ging ik daar als ‘ongelovige’ in: een Renaissance vóór de echte Renaissance: ondenkbaar! Maar na enkele maanden kwam ik er als overtuigd gelovige uit. Een fascinerende periode: vooral de Normandische koningen van Sicilië en hun ‘multiculturele samenleving’ hadden me in hun greep gekregen. Zelf schreef ik toen een werkstuk over de Eneasroman van Hendrik van Veldeke (helaas is dat werkstuk bij een verhuizing verloren gegaan). Studeren betekende vooral: je ogen openen voor het ondenkbare. En – om de nuchtere Groninger Johan Huizinga nog maar eens te citeren – historische sensatie te ondergaan.
Een leuke reactie op een leuk stukje
Is er literatuur over de Arabische ontleningen?
Voor de liefhebber
het boek “The Ornament of the World” door María Rosa Menocal, Back Bay Books 2002: subtitel How Muslims, Jews and Christians created a culture of tolerance in Medieval Spain.
Ik vind het een aanrader!
Maar een caveat is op zijn plaats. Spanje laat tegenwoordig graag een beeld zien van hoe tolerant de godsdiensten met elkaar in de middeleeuwen in Spanje omgingen, maar daar zijn behoorlijke kanttekeningen bij te maken. De inquisitie en de verdrijving van de Joden en Moren kwamen niet uit de lucht vallen.
“De Spaanse droom van Arabisch Andalusië is er een zonder Arabieren.” (Steven Adolf, ooit in de Volkskrant)
Ik wil er geen polemiek van maken en iedereen heeft hier gelijk, maar María Menocal is Director of the Whitney Humanities Centre en Professor Spaans & Portugees aan de Yale University. Zij woont in New York City .Ik zie zie zo snel een gesuggereerd verband met een Good Will offensive van Spanje
Nog even terug naar het jaar 1000, dat FrankB ook een keerpunt vond omwille van het einde van de Noorse invallen: dat is ook hoe het in onze WO-methode in het lager onderwijs wordt voorgesteld. De eerste lessen geschiedenis zijn achter de rug en van de middeleeuwen moeten de kinderen o.a. onthouden dat het jaar 1000 de middeleeuwen verdeelt in een vroege onveilige periode (->burchten) en een late veiligere (->steden). Ik geef uiteraard meer nuance in de lessen, en daar zal volgend jaar ook de intellectuele evolutie aan bod komen.
Nu moet je elke methode sowieso kritisch gebruiken, en zeker deze over geschiedenis. In de nieuwe druk van het bronnenboek werd een foto van een re-enactor Romeinse legionair vervangen door iemand in een plastic carnavalskostuum.
De Islamitische invloed wordt hier gepresenteerd als een deksel die op ieder twaalfde-eeuws potje past, maar van het ontstaan van de universiteit tot gotiek, ik vind het bewijs hiervoor erg mager. De universiteit in het Westen ontwikkelde zich niet op uniforme wijze. Een staande organisatie was er pas na vele decennia. De meeste institutionele wijzigingen zijn ingevoerd om de chaotische situatie van rondtrekkende geleerden en studenten te reguleren. Van wat ik uit publicaties over madrassa’s heb begrepen, is de ontwikkeling in het Oosten ook niet uniform. Van de studie van het Romeins recht is al lang aangetoond dat deze voortkomt uit de elfde-eeuwse glossentraditie (o.a. door Charles Radding, Winroth). De scholastiek ontwikkelde zich op meerdere plekken in het Westen tegelijk. Een één-op-één overname vanuit de Islamitische wereld lijkt mij onwaarschijnlijk, althans in deze specifieke gevallen.
Voor zover ik weet is de vraag bij het Romeins Recht niet of het voortkomt uit de glossentraditie. Dat is, zeg maar, de voorlaatste fase. Daaraan gaat een periode vooraf waarin geen bewijs is voor een Romeinsrechtelijke traditie, wat niet wil zeggen dat er geen Romeins Recht zou hebben bestaan. We kennen uit de tijd vóór de glossatoren eigenlijk alleen Irnerius, als naam van een jurist, niet méér. De vraag of er continuïteit was tot de herontdekking, ligt open, voor zover ik weet.
Er is meer duidelijkheid over de selectie die later is aangebracht. Lang niet alles kreeg rechtskracht. De selectie is duidelijk niet-feodaal en niet-Byzantijns. Of ze Arabisch is, is een andere kwestie.
Kortom, het is complex. Maar het is zinvol te benadrukken dat het laatmiddeleeuwse Romeins Recht en de daaropvolgende traditie geen plotseling heropleven van antiek Romeins Recht is. Het is een creatieve nieuwvorming.
Deze video van YouTube kanaal Viator in Terra (obscuur maar heel erg vaktechnisch) van net geen anderhalf uur The Tyranny of an Idea (feudalism) stelt de nodige vragen over feodalisme, feodaal recht, Romeins recht, de opvattingen van mediaevisteste Susan Reynolds zijn de rode draad. Voor echte, echte, doorbijters https://youtu.be/FiA7uOqEhKo?si=t-cq-ohYB3iv7SZI
Interessant. “The Tyranny of a construct” is de titel van een essay van Elizabeth Brown, waarin zij als een van de eersten de zinvolheid van het begrip feodalisme ter discussie stelde. Haar artikel bekritiseert ook het hele idee van een “mutation de l’an mil”, de opvatting dat eind tiende/begin elfde eeuw het feodalisme ontstond uit de opkomst van een seigneurie banale. Dit idee duidde vooral een sociaal-politieke verandering rond het jaar 1000.
Dat raakt trouwens niet direct de culturele veranderingen die Jona Lendering ziet in de twaalfde eeuw en die hij hierboven schetst.
Maar naast een ‘Renaissance van de Twaalfe Eeuw’ was er ook een ‘Crisis van de Twaalfde Eeuw’, ‘a Crisis of Lordship’ , even geen betere formulering dan in het Engels.
Kortom, er lijkt heel veel gebeurd te zijn in de Twaalfde Eeuw…