De negatieve reputatie van de sofisten

On juni 12, 2022juni 3, 2023 door Kees AldersinGeschiedenis, Klassieken, Oude Griekenland

Plato, de tegenstander van de sofisten (Capitolijnse Musea, Rome)

[In deze serie behandelt Kees Alders, webdesigner en auteur van het boek De wereld vóór God. Filosofie van de Oudheid de sofisten: de theoretici van de Griekse welsprekendheid en overredingskunst. Het eerste deel was hier.]

De sofisten waren vaak welgesteld en invloedrijk. Zij lieten zich voor hun onderricht betalen door politici. Succesvolle sofisten als Gorgias en Protagoras hadden relaties in de hoogste kringen.

Wiens brood men eet

Maar dat leverde hen ook politieke en filosofische tegenstanders op. Die verweten de sofisten werd dat zij niet zozeer op zoek waren naar waarheid en wijsheid, maar vooral naar geld.

Er valt wellicht wat te zeggen voor de stelling dat wie geld verdient met filosofie, moeilijk echt objectief kan blijven. Wiens brood men eet, diens woord men spreekt, nietwaar? Zeker als je sofist bent. En omdat er toch brood op de plank moest komen, hebben de sofisten zich vaak schuldig gemaakt aan simpelweg recht praten wat krom is. In het huidige taalgebruik is de term sofisme dan ook een synoniem van drogreden: een redenering die logisch en rechtvaardig klinkt, maar die volgens de wetten van de logica toch echt niet geldig is en eigenlijk ook nog eens immoreel.

Lees verder “De negatieve reputatie van de sofisten” →

Wie waren de sofisten?

On juni 8, 2022juni 3, 2023 door Kees AldersinGeschiedenis, Klassieken, Oude Griekenland

Zomaar een Griekse filosofenkop (Louvre, Parijs)

In Griekenland rond 450 voor onze jaartelling kwam het beroep van ‘wijze’ vrij vaak voor. De wijzen trokken rond en hingen de goeroe uit, de kost verdienend met het geven van advies en onderwijs. We zouden ze vandaag de dag misschien ‘consultants’ hebben genoemd.

En zoals we net hebben gezien, was in Athene vanwege de democratisering van de samenleving behoefte ontstaan aan onderwijs in argumenteren. Veel van de rondtrekkende wijzen trokken dan ook naar deze stad en verbleven er voor langere tijd of zelfs permanent als onderwijzers en adviseurs.

Lees verder “Wie waren de sofisten?” →

Klassieke literatuur (8): welsprekendheid

On november 8, 2019april 12, 2023 door Jona LenderinginGeschiedenis, Klassieken, Oude Griekenland, Romeinse Keizerrijk5 reacties

Een Romeinse redenaar (Museum van Apollonia, Bulgarije)

[Bij mijn mail zat een tijdje geleden de vraag welke klassieke teksten en vertalingen ik mensen zou aanraden. In deze onregelmatig verschijnende reeks zal ik een persoonlijk antwoord geven, waarbij leesplezier voorop staat. Wie zich er echt in wil verdiepen, kan het beste aan een universiteit bij een cursus aanschuiven, zoals deze. Voor de Latijnse literatuur is er Piet Gerbrandy’s Het feest van Saturnus. Voor de Griekse en christelijke literatuur is zo’n boek er niet. Vandaag behandel ik de antieke literatuur over de welsprekendheid.]

Voor veel Grieks-Romeinse genres zijn parallellen te vinden in de oosterse literatuur, maar de welsprekendheid is een Griekse uitvinding. Er is weleens geopperd dat het democratische bestel in Syracuse en Athene de verklaring is voor het ontstaan van de retorica maar mij lijkt dat wat overdreven. Dat een man een rol behoorde te spelen in het openbare leven, is een in de oude wereld algemeen verbreid idee en ik zie geen reden waarom in niet-democratische gebieden niet eveneens kan zijn nagedacht over de wijze waarop je je zaken het effectiefst bepleitte.

Lees verder “Klassieke literatuur (8): welsprekendheid” →

Pathos en de vrijheid van meningsuiting

On november 27, 2011december 9, 2022 door Jona LenderinginGeschiedenis, Politiek

De “Ludovisi Aristoteles” (Museo Altemps, Rome)

Als een schrijver een zin begint met “de vrijheid van meningsuiting is onbegrensd”, kun je er donder op zeggen dat er een “maar” zal volgen en dat de schrijver in feite het tegengestelde gaat betogen van wat hij aankondigde. Ik heb echter nog nooit een échte reden vernomen waarom er een grens aan de vrijheid van meningsuiting zou zijn. Natuurlijk, sommige meningen zijn hard en worden door mensen kwetsend gevonden, maar ik heb nooit iets gehoord wat niet gezegd zou mogen worden. Van mij mag je dus

… de holocaust ontkennen, want dat standpunt is zo absurd dat het zichzelf wel weerlegt; zelfs de Conferentie in Teheran eindigde niet met een ontkenning, en riep op tot meer studie.
… pedofilie bespreekbaar proberen te maken, al was het maar omdat de betrokkenen dan bekend zijn.
… oproepen tot het afschaffen van de hypotheekrenteaftrek. Als we werkelijk in een crisis geraken door het onderwerp alleen maar te agenderen, is dat het beste bewijs dat het systeem zo rot is als een mispel.

Lees verder “Pathos en de vrijheid van meningsuiting” →

Aristoteles over de E.U.-grondwet (5)

On augustus 26, 2011juli 6, 2023 door Jona LenderinginGeschiedenis, Klassieken, Politiek

[Dit is de tekst van een artikel dat ik, onmiddellijk na de afwijzing van de EU-grondwet in een referendum in 2005, schreef voor Frontaal Naakt. Het lijkt me onverminderd actueel. Het eerste deel is hier.]

Conclusie

De welwillende lezer die tot hier is gekomen, kan zich afvragen of het nodig was een dooie Griek uit zijn urn te halen. Veel van wat hierboven staat, voel je op je klompen aan en wist je ook wel zonder Aristoteles. En dat was dan ook de kern van het probleem: de voorstanders van de grondwet maakten in hun campagne zulke elementaire fouten. De ministers begrepen niet dat het publiek niet bang was voor oorlog; ze beledigden de mensen wier stemmen ze wilden krijgen; en ze onderschatten hun impopulariteit. Dat getuigde van gebrek aan inzicht, gebrek aan tact en gebrek aan zelfkennis. Misdrijven waren het niet, maar het waren ook geen aanbevelingen.

Lees verder “Aristoteles over de E.U.-grondwet (5)” →

Aristoteles over de E.U.-grondwet (4)

On augustus 26, 2011juli 6, 2023 door Jona LenderinginGeschiedenis, Klassieken, Politiek

Aristoteles (Archeologisch Museum, Palermo)

Ethos

Geloofwaardigheid is (niet alleen volgens Aristoteles) de basis van het politieke bedrijf, en vanaf het eerste begin heeft de campagne voor de EU-grondwet op dit punt problemen gehad. Het kabinet-Balkenende gold in brede kringen als slopersbedrijf, de minister-president was een brekebeentje, eerdere Europese projecten hadden al geen al te beste reputatie meer. De voorstanders van de grondwet zeiden steeds dat al deze constateringen niet ter zake waren, maar dat getuigde van een te beperkte, te logische kijk op communicatie. Wie eenmaal een oor was aangenaaid bij de invoering van de euro, was minder bereid zich te laten overtuigen van weer een nieuw project.

Ook de geringe populariteit van dit kabinet was wel degelijk relevant. Slechts weinigen konden geloven dat het kabinet tijdens de onderhandelingen over de grondwet voor de sociale rechten in Europa was opgekomen. Zelfs de financiën waren verwaarloosd: minister Zalm had erop gestaan dat de grondwet garanties zou bevatten voor de financiële stabiliteit, maar die ontbraken; een minister die een door hem zelf geformuleerd vitaal Nederlands belang wegonderhandelde, miste geloofwaardigheid. De veelgehoorde grap dat als Balkenende ergens voor was, je maar het beste tegen kon zijn, verried een diep ressentiment. Dat was weliswaar irrationeel, maar een verstandige communicatiestrategie houdt daar rekening mee.

De waarheid gebiedt te zeggen dat de pleitbezorgers van de grondwet zich dit bewust werden. Ze nodigden Wim Kok en Joschka Fischer uit hun visie te geven, mensen die geloofwaardiger werden gevonden dan de Nederlandse minister-president en zijn ministers van Financiën en Buitenlandse zaken. Of Balkenende, Zalm en Bot die totale afgang verdienden is een andere vraag, maar het wantrouwen was een realiteit en hun politieke mandaat bestond na het referndum alleen nog in formele zin.

[wordt vervolgd]

Aristoteles over de E.U.-grondwet (3)

On augustus 26, 2011juli 6, 2023 door Jona LenderinginGeschiedenis, Klassieken, Politiek

Pathos

Met pathos bedoelt Aristoteles dat je een beroep doet op gevoelens die leven bij het publiek: zet ze aan tot medelijden of woede, geef ze zelfvertrouwen of jaag ze angst aan. En dat laatste, dat heeft de Nederlandse kiezer in de aanloop naar de stemming over de EU-grondwet in 2005 geweten. Minister Donner waarschuwde voor oorlog, minister Brinkhorst stelde een economische crisis in het vooruitzicht, premier Balkenende sprak over Auschwitz en de VVD had een televisiespotje waarin was te zien hoe de treinen naar de gaskamers vertrokken.

Die dreigementen sloegen als een boemerang terug op de sprekers. De kiezers weigerden zich angst te laten aanpraten. Bij verwerping van de grondwet bleef immers het Verdrag van Nice van kracht. We hadden in 2005 geen oorlog, de Europese economie verkeerde niet in een acute crisis en we vergasten geen joden. Europa kon echt wel even vooruit met het Verdrag van Nice. (De ironie was overigens dat het feit dat de kiezers zich geen angst meer lieten aanjagen bewees hoe succesvol de Europese integratie tot dan toe was geweest.)

Op één punt raakten de voorstanders van de grondwet de emoties van het publiek wél. De ene minister was ongelukkig met het referendum omdat het publiek niet zou begrijpen waar het om ging; een ander vond de nee-stemmers het niet snapten en beter thuis konden blijven; een derde liet zich nog minder diplomatiek uit. Met zulke opmerkingen appelleerden ze wel aan de gevoelens van je kiezers, want door aan hun verstandelijke vermogens te twijfelen of ze af te serveren als cynici, maakten ze die heel kwaad. Wie een communicatiestrategie op pathos baseert, moet verrekte goed weten welk type emotie hij wil bespelen en het heeft er de schijn van dat de diverse sprekers zich destijds onvoldoende realiseerden dat beledigingen nogal contraproductief werken. Of, om het minder deftig te zeggen: ze hadden een bord voor de kop. En zo komen we bij ethos: is de boodschapper geloofwaardig?

[wordt vervolgd]

Aristoteles over de E.U.-grondwet (2)

On augustus 26, 2011juli 6, 2023 door Jona LenderinginGeschiedenis, Klassieken, Politiek

Logos

Dat een overtuigende boodschap logisch is, wil volgens Aristoteles in een politiek betoog vooral zeggen dat je erop wijst dat je voorstel voordelen biedt ten opzichte van een alternatief. De ja-campagne voor de EU-grondwet wees inderdaad steeds op de verbeteringen die de grondwet biedt. Toch vallen twee kanttekeningen te maken.

In de eerste plaats: men verwarde het betere met het goede. Steeds opnieuw vernamen de Nederlandse burgers dat de grondwet een verbetering inhield ten opzichte van het verdrag van Nice. Het Europees parlement kreeg er bevoegdheden bij, waardoor de democratische controle werd vergroot. Dat zullen de meeste mensen inderdaad wel als verbetering hebben ervaren en daarom, zo hield men de kiezers voor, moesten ze het ermee eens te zijn. Maar de inzet van het referendum was niet of de grondwet beter was; ze moest goed zijn. Er is destijds op gewezen dat in een goede grondwet het Europees parlement het recht van initiatief zou hebben gekregen en dat, zolang dat niet zo was, je niet kon zeggen dat Straatsburg werkelijk democratisch is. Beter is niet goed genoeg. (Het feit dat de grondwet geen federatie schiep met één economische regering, was voor mij, federalist, de reden om tegen te stemmen.)

Lees verder “Aristoteles over de E.U.-grondwet (2)” →

Aristoteles over de E.U.-grondwet (1)

On augustus 25, 2011juli 6, 2023 door Jona LenderinginGeschiedenis, Klassieken, Politiek

Aristoteles (Nationaal Archeologisch Museum, Athene)

[Dit is de tekst van een artikel dat ik, onmiddellijk na de afwijzing van de EU-grondwet in een referendum in 2005, schreef voor Frontaal Naakt. Het lijkt me onverminderd actueel.]

Ach ja. Het debat over de Europese grondwet. Voor- en tegenstanders leken compleet langs elkaar op te spreken. Als je niet wist hoe rijk gebarentaal is, zou je het een discussie tussen doven noemen. Gecommuniceerd is er in elk geval weinig.

De strategie waarmee het kabinet en de meeste politieke partijen hoopten te bereiken dat de burgers van Nederland vóór zouden stemmen, was tweeledig. De campagne zou positief van toon zijn en inderdaad werd er voortdurend op gehamerd dat met dit verdrag de besluitvorming werd vereenvoudigd en de democratische controle vergroot. “Dat zijn verbeteringen,” zo werd ons voorgehouden, “en u kunt daar gerust mee instemmen”. Tegelijk was er een negatieve benadering: alle andere argumenten (de invoering van de euro, de toelating van Turkije, het stemgedrag van Oost-Europese landen tijdens het Songfestival…) werden afgedaan als niet ter zake.

Lees verder “Aristoteles over de E.U.-grondwet (1)” →