De Joodse geschiedschrijver Flavius Josephus was in de eerste plaats politicus. Net als tijdgenoten als Ploutarchos of Dion Chrysostomos wilde hij leiding geven aan zijn volk: als generaal, als bondgenoot van de Romeinen, als partijganger van Agrippa II, als krijgshistoricus, als verzamelaar van oude verhalen, als apologeet, als autobiograaf. Eén van zijn standpunten is dat de Joden een volk van filosofen waren, dat er drie stromingen waren en dat de Joodse Opstand het werk was van een vierde, gewelddadige en aan het Jodendom vreemde filosofie. De drie zijns inziens echte stromingen waren de farizeeën, de sadduceeën en essenen, die in zijn presentatie corresponderen met de stoïcijnen, epicureeërs en pythagoreeërs.
Dode-Zee-rollen
Onzin natuurlijk. Het joodse leven was veel complexer dan dat. Dat weten we wel uit de Dode-Zee-rollen. En Josephus’ agenda is ook te duidelijk. Hij legt het jodendom in een Grieks-filosofisch procrustesbed om de schuld te kunnen geven aan een vierde stroming. Evengoed zijn die drie “erkende” halachische stromingen niet helemáál uit de lucht gegrepen. Het Nieuwe Testament noemt de farizeeën en sadduceeën eveneens. De essenen blijven onvermeld.
Wie waren de essenen? We weten het weer eens niet. Er is een theorie dat het de groep is die de Dode-Zee-Rollen schreef, maar die theorie kent problemen. Simpel samengevat is het namelijk wat raar om eerst Josephus te gebruiken om de Dode-Zee-Rollen te typeren als esseens, vervolgens te constateren dat er verschillen zijn met Josephus, en dan Josephus te corrigeren. Uitgesloten is het echter niet, want Josephus rekt, zoals gezegd, de drie halachische oriëntaties zo op dat ze op Griekse filosofische scholen lijken. Er is dus zeker vertekening.
Herodianen
Maar waar zijn de essenen in het Nieuwe Testament? Daniël De Waele noemt in zijn mooie boek Ontluikend christendom (meer) de theorie van Joan Taylor dat de essenen onder een andere naam opduiken: herodianen. Die naam suggereert dat het gaat om aanhangers van het Huis van Herodes, maar de in het Nieuwe Testament genoemde groep is evident eerder religieus dan dynastiek. Ze zijn het bijvoorbeeld oneens met Jezus’ halachische opvattingen over de sabbat (Marcus 3.6). Later proberen ze hem uit de tent te lokken opdat hij strafbaar wordt (Marcus 12.13).
De Waele noemt ook dat een van de essenen, een zekere Menachem, de troonsbestijging van koning Herodes zou hebben voorspeld, wat misschien duidt op een band met de dynastie. Niet zonder betekenis is bovendien dat volgens de essenen alle macht door God werd verleend, wat in feite de koninklijke familie legitimeerde. Ook Filon van Alexandrië schijnt ergens te schrijven dat koning Herodes optrad als beschermheer van de essenen. Ik heb niet kunnen achterhalen waar.
In elk geval is het zeker denkbaar, zoals De Waele schrijft, dat mensen die de essenen niet vriendelijk gezind waren, hen bij voorkeur aanduidden als “herodianen” en de Aramese naam ḥsyn (“de vromen”) vermeden. Het is een aantrekkelijke gedachte, al zou ik meer bewijs willen zien. Maar ja, het is de Oudheid, we hebben altijd te weinig data, dus ook dit keer. Zoals zo vaak weren we het weer eens niet.
[Een overzicht van deze reeks over het Nieuwe Testament is hier.]
PS
Het zal u niet zijn ontgaan dat bij de bouw van een loods in Tiel iets is ontdekt dat we een religieus landschap zouden kunnen noemen. Ik heb geaarzeld of ik deze petitie, waarin ten onrechte een vergelijking met Stonehenge wordt gemaakt, moest tekenen, maar heb het uiteindelijk toch maar gedaan. Het zal voor bezoekers een onvermijdelijke teleurstelling zijn, want het is dus geen Stonehenge, maar toch, die loods moet maar ergens anders worden gebouwd.
Wij genieten hier ondertussen in Vlaanderen al weken van ‘Shalom allemaal’. De TV-reeks biedt een inkijk in het leven en de rituelen van de chassidische joden in Antwerpen. Ze zijn een opvallende groep in de stad: omdat supporters van andere voetbalploegen als ze uit het Centraal Station kwamen, midden in de jodenbuurt stonden, is ‘joden’ de geuzennaam van Antwerpsupporters. Hoewel ze zo Antwerps zijn als de kathedraal en een fris Bolleke, kennen we hen niet of nauwelijks. We volgen hen een jaar in hun rituelen, thuis, in de synagoge en op straat. We verbazen ons over de 613 wetten en evenveel achterpoortjes en genieten van het relativeringsvermogen en de humor. Deze reeks heeft ons onze stadsgenoten beter leren kennen, begrijpen en appreciëren. Helaas zonder VPN niet te bekijken in Nederland, vermoed ik.
Ik vond slechts een fragment op YouTube en dat smaakte naar veel meer. Dat is erg jammer. Als regelmatig bezoeker aan Antwerpen heb ik de chassidische joden uiteraard vaak gezien. Nog niet zo heel lang geleden waren ze met hun internationale netwerken en hun internationale taal, het Jiddisch, belangrijke diamanthandelaren. Dat is, geloof ik, tegenwoordig enigszins overgenomen door Indiërs.
“En Josephus’ agenda is ook te duidelijk.”
Dat vind ik juist charmant van al die Antieke schrijvers – ze waren eigenlijk altijd duidelijk over hun agenda’s.
Deze keer teken ik niet. Toegegeven, mijn eerste reactie was inderdaad “bekijk t effe met je nep Stonehenge”. Mijn tweede reactie is echter: er is niets bijzonders te zien en dus veel interessanter is een (mobiele?) tentoonstelling met foto’s, duiding en reconstructie. En dat kan best ergens anders.
Ik teken ook niet. De berichten waren op het leugenachtige overdreven, zoals dat het uniek zou zijn. Of Stonehenge.
Wat een negativiteit toch weer.
Ja, zoiets. Ik beken dat mijn eerste reactie negatief was. Als je als archeoloog de moeite niet neemt een verzorgd persbericht te maken en clichés uitslaat over Stonehenge, geef je luid en duidelijk aan dat je zelf ook niet bent geïnteresseerd. Wat me ook stoort is dat de publiciteit niet één nieuw inzicht wist te noemen. Het is alleen maar “nu hebben we dit ook in Nederland”, en zelfs dat is niet uniek.
De andere kant is: dit is wel degelijk erfgoed. Of je nu een antiek landschap moet reconstrueren, of dat je ter plekke een museumpje moet maken, daarover is een boom op te zetten. Maar het is belangrijk, ja urgent te tonen dat Nederland een Bronstijd heeft en deel uitmaakte van een grotere wereld. We hebben nu goed ontsloten hunebedden, en dat is eigenlijk alles wat er is over de Prehistorie.
Of ze zijn wel geïnteresseerd, maar denken dat niemand anders geïnteresseerd is en gaan dus overdrijven om aandacht te krijgen. Dit is iets wat je natuurlijk al vaak genoeg aan de kaak hebt gesteld, maar ja, voorlopig zitten we er maar mee. Erfgoed onder nieuwbouw laten verdwijnen helpt in ieder geval niet.
Daarom deed ik een tegenvoorstel, dat u negeert. En ook dat is tamelijk negatief.
In de omgeving van Halle (Duitsland) zijn er tenminste in situ twee gereconstrueerde paalheiligdommen te bezoeken, die druk toeristisch worden gepromoot, net als de Nebraschijf (Museum für Vorgeschichte, Halle, schitterend museum) en een museum dat naast de vindplaats van de schijf is gebouwd. De palencirkels en de Nebraschijf worden geïnterpreteerd als kalenders, inderdaad net als Stonehenge.
Stonehenge en dozijnen andere cirkelvormige monumenten zijn dan ‘kalenders’- en nee, dat zijn ze niet want een kalender geeft elke dag van het jaar aan en deze monumenten doen dat niet. Ook daar weer ‘mediahysterie: “de eerste kalender van Nederland” (nee dus niet).
Duitsland doet het goed, dat volg ik ook graag na, maar in Nederland is dat geld er gewoon niet, en ik ben het er niet mee eens dat geld uit een beperkt budget voor cultuur besteed zou worden aan een vaag parkje met een bord dat over een paar jaar verloederd is en door hondeneigenaren gebruikt wordt terwijl er al die tijd ‘geen hond komt’.
Dat zogenaamd ‘geïnteresseerde publiek’ dat nu hoog van de toren glit is de afgelopen decennia ook al niet naar Borger gekomen voor het Hunebedmuseum, of naar Assen voor (onder andere) de Nebraschijf-tentoonstelling. Dus die groep komt ook niet naar Tiel.
Ik ben historicus en ik zie niets liever dan overal een Xanten of een Nebra-park, gelooft u mij. maar we hebben daar het geld niet voor en net zoals elke reconstructie in Nederland (wie kent de vroegmiddeleeuwse ringwalburcht van Oost Souburg? Wie weet waar de Romeinse liburne ligt?) is er alleen geld voor PR en niet voor onderhoud. Dus ook niet voor dat ‘Stonehenge van Tiel’ op het nieuwe industrieterrein. 🙁
Ik heb de petitie inzake de unieke vondst in Tiel uit principe niet getekend. Er zijn inzake deze vondst vanuit verschillende hoeken protesten gekomen gebaseerd op pure en onzinnige sentimenten van lieden die niet weten wat de recht- en regelgeving terzake inhoudt. Er zijn niets anders dan sporen in de grond gevonden en het is normaal dat deze nauwkeurig in kaart worden gebracht en er vervolgens volgens het oorspronkelijke plan overheen gebouwd wordt, zo is het met bij alle soortgelijke archeologische vondsten gebeurt. Een andere benadering maakt wettelijk geen enkele kans.
Nu gaat het hier natuurlijk wel om een bijzonder unieke vondst en moet men het dan alleen doen met digitale 3D-reconstructies die eventueel te downloaden zijn ? Ik heb het volgende mijn inziens haalbare voorgesteld. Bouw vlak bij de vindplaats of als dat niet kan in een van de betreffende musea een grote, eventueel interactieve maquette met uitgebreide toelichtingen waardoor bezoekers een duidelijk beeld krijgen wat hier gestaan kan hebben. Op zo’n manier hebben we een win-win situatie. Wie dat allemaal moet betalen en uitvoeren is een andere zaak, maar daar worden vast wel oplossingen voor gevonden, eventueel via crowdfunding. En het laat het rijk ook maar een flinke duit in het zakje doen, het gaat hier tenslotte om nationaal erfgoed.
En toch zou het beter zijn als je na het zien van dat alles ook de plek zelf kunt bekijken.
Ja, dat denk ik ook.
Ook als er een industrieterrein omheen staat? Want ook al bouw je deze loods niet, de rest komt er wel te staan.
gebeurt = gebeurd
Enige nuance is wel op zijn plaats.
Wie zijn dan “die archeologen” die dit persbericht hebben geplaatst? Ik zie alleen een verwijzing naar een organisatie Swezas. (Of kijk ik te snel?) Nooit van gehoord.
Is dit bericht opgesteld door de groep van archeologen die jaren lang bezig zijn geweest met de wetenschappelijke uitwerking van de opgraving?
Inderdaad, Jona heeft vaak gelijk dat de (betaalde) archeologen vaak niet goed communiceren in de pers. Wel de nieuwste onderzoekstechnieken toepassen in het veld (als er geld is) maar via de pers op een ouderwetse manier communiceren. Daar valt nog heel wat in te verbeteren. (dat geldt ook voor mij).
Maar ik wil er voor waken dat mijn hardwerkende collega-archeologen, die met een onderbouwde en genuanceerde analyse komen, afgerekend worden met een persbericht van iemand waarvan (nog) niet bekend is wie hij vertegenwoordigt.
Het officiële persbericht van RAAP begon al met Stonehenge. Het komt dus niet van een obscure stichting. Het waren “echte” archeologen die de media die kant op duwden en verantwoordelijk zijn voor de aanstaande publieke teleurstelling.
https://www.raap.nl/heiligdom-en-zonnekalender-ontdekt-in-tiel/
Ik heb een kijkje genomen op de website en Facebook pagina’s van Swesaz. Het gaat om een, naar eigen zeggen, “mooie en vrij grote” “ons kent ons” groep van heidenen – beoefenaars, belevers en reconstructeurs van de gewoonten, riten en rituelen van de Germaanse heidebewoners die (volgens de auteurs) toen het Romeinse rijk in verval raakte de verchristelijkte Kelten uit onze streken verdreven zouden hebben.
De Facebook site heeft ruim 80 volgers.
Wel een beetje kort, Jona. En de LBK in Limburg (musea Stein, Esloo o.a.) en de Swifterband culuur: HET voorbeeld van hoe de agrarische leefwijze heel selectief en langzaam accultureert, itt wat vaak gedacht werd.
Je hebt gelijk.
Elsloo
Beste Karel,
Je hebt helemaal gelijk!
Presenteren en communiceren voor een groot publiek is een vak apart. De vele punten van kritiek op bijvoorbeeld de communicatie over de Limes in Nederland in tal van blogjes zijn al niet meer op twee handen te tellen.
Wellicht dat Jona in zijn nieuwe boek er ook op terugkomt. Het is jammer dat heel goed onderzoek slecht in het nieuws terecht komt vanwege knullige en/of gehypete berichtgeving.
Ik erger me inderdaad ook aan de oneigenlijke Stonehenge vergelijking, maar daar zou ik dan mee kunnen leven als de rest van het verhaal compleet verteld wordt of als er een verwijzing naar een uitgebreid artikel bij stond. Maar als geïnteresseerde moet ik me wezenloos zoeken naar de meer gedetailleerde resultaten van het onderzoek. Ik heb inmiddels begrepen dat er naast de midzomer en midwinter uitlijningen ook uitlijningen op zonsopkomsten(?) op 1 februari, 1 mei, 1 augustus en 1 november zijn, de zogenaamde “Keltische” feestdagen. Wat dan weer vreemd is dat een equinox uitlijning (oost-west) lijkt te ontbreken in de reconstructie en in het artikel, ze zullen er dus wel niet zijn, en ook dat is redelijk zeldzaam en dus interessant. En verder worden uitlijningen genoemd op heuvels, zonder dat verder te benoemen (zijn dat de andere grafheuvels, of natuurlijke heuvels in het landschap?). Gek word je van de gemiste kansen, hoewel ik dat als NAC-supporter dan wel weer gewend ben…
Het is net Stonehenge maar dan zonder stenen. Zelfde tijd, soortgelijk ontwerp, een meer dan regionale betekenis. Een unieke kans om de prehistorie bij het grote publiek onder de aandacht te brengen. Hopelijk komt er een ruimte in de buurt om eea uit te leggen.
Er komt een grote Bronstijdexpositie in het Rijksmuseum van Oudheden. En die gaat ook weer voorbij. Er is geen permanente structuur om kennis over te dragen.
Stonehenge ‘zonder de stenen’ is geen Stonehenge. Dit is eerder vergelijkbaar met Woodhenge of de zeer vele henges die het Verenigd Koninkrijk telt, en die ook op het continent te vinden zijn. En daarom moet je die naam ook niet gebruiken of suggereren dat er directe parallellen zijn. Want niet elke kerk is de Notre Dame. Niet elke mastaba is de Pyramide van Gizeh.
Ik ben een beetje teleurgesteld in het notenapparaat van het boek van Daniel de Waele. Hij verwijst naar zijn bronnen op drie verschillende manieren. Soms verwijst hij naar de brontekst zelf. Dan verwijst hij naar een vertaling van de brontekst. Soms verwijst hij naar een citaat opgenomen in een ander boek zonder verwijzing naar de brontekst. Ik vind dit een beetje slordig en inconsequent. Moet je niet altijd in eerste instantie naar de brontekst verwijzen?
Hier over Plinius de Oudere en nog een Julius Solinus en hun opmerkingen over Essenen
https://www.philipharland.com/Blog/2022/07/judeans-pliny-the-elder-and-julius-solinus-on-the-essenes-beside-the-dead-sea-first-century-ce/
En hier Philo van Alexandrië over Essenen https://www.philipharland.com/Blog/2022/07/judean-jewish-and-indian-wisdom-philo-on-the-freedom-of-essenes-and-kalanos-early-first-century-ce/
Het zou misschien nog wel interessant zijn om Josephus’ opvattingen over de verschillende Joodse stromingen uit de De bello te vergelijken met die uit zijn Antiquitates.
Trouwens, bij Stonehenge moet ik helaas altijd weer denken aan dwergen die in Spinal Tap om stenen van piepschuim dansen. Ergo: liefst niet meer aan refereren in een serieus nieuwsbericht.
Helemaal mee eens. En na:
moet het maar eens afgelopen zijn met dat ge-Stonehenge, en komt er misschien weer wat interessante discussie over Essenen en Herodianen (Chapeau Ben S!)
Bedankt Klaas!