[Slot van het op de deze blog onvermijdelijke overzichtsartikel over Julius Caesar. Het eerste deel was hier.]

De Tweede Burgeroorlog

In Rome keerde na een half jaar de rust terug en Pompeius, inmiddels hertrouwd, liet zijn nieuwe schoonvader tot consul kiezen: de behoudende Quintus Caecilius Metellus Pius Scipio. In de volgende maanden werden de regels voor de verkiezingen zó aangepast dat Caesar zich moeilijk kandidaat kon stellen. De Senaat was op ramkoers gegaan met de succesvolle generaal, die zijn troepen samentrok in de Moezelvallei en daar plannen voor een oorlog lijkt te hebben voorbereid. Het kamp bij Hermeskeil bij Trier is geïdentificeerd.

De spanning tussen Caesar en de Senaat liep op en Pompeius koos aarzelend partij voor de Senaat. In de laatste weken van 50 v.Chr. viel Caesar Italië binnen en dat was het begin van de Tweede Burgeroorlog. Daarover leest u daar meer dan u lezen wil. Ik volsta hier met een puntsgewijze opsomming:

• De oorlog zou worden gewonnen door de generaal met de meeste soldaten. Caesar deelde het burgerrecht – en dus het recht te vechten in de legioenen – het kwistigst uit. Met de Lex Roscia nam hij ongewild een beslissing voor de toekomst van de Romeinse wereld: steeds meer provincialen zouden het burgerrecht krijgen en de provincies zouden belangrijker worden.
• 49 v.Chr.: Caesar zag een leger zonder generaal in Iberië en een generaal zonder leger in Griekenland. Hij versloeg eerst Pompeius’ leger bij Ilerda (lees maar) en stak daarna over naar het huidige Albanië, waar Pompeius een leger had opgebouwd.
• Net als Sulla accepteert Caesar de dictatuur als middel om te kunnen besturen. Anders dan Sulla oefent Caesar het ambt slechts enkele weken uit.
• 49/48 v.Chr.: Stellingenoorlog bij Dyrrhachion. Pompeius verslaat Caesar, die naar Thessalië vlucht.
• Zomer 48: Caesar verslaat Pompeius bij Farsalos. Caesar voor de tweede keer dictator, opnieuw tijdelijk. Pompeius vlucht naar Egypte en wordt vermoord. De Tweede Burgeroorlog kan nu niet eindigen met de capitulatie van Pompeius en verzoening.
• Winter 48/47: Caesar belandt in een burgeroorlog in Alexandrië, die hij uiteindelijk beslist in het voordeel van Kleopatra VII (lees maar). Maandenlang kan Caesar niets doen en zijn tegenstanders hergroeperen.
• Voorjaar 47: Caesar rekent in Anatolië af met Farnakes II van Pontus (lees maar).
• Zomer 47: Caesar in Italië.
• Winter 47/46: Caesar rekent in het huidige Tunesië af met zijn tegenstanders (slag bij Thapsus; later meer). Zelfmoord van Marcus Porcius Cato. Annexatie van oostelijk Numidië.
• 46 v.Chr.: Caesar in Rome. Als dictator neemt hij allerlei maatregelen, inclusief de beroemde kalenderhervorming. Inwijding van het Forum van Caesar. Viervoudige triomftocht. Caesars tegenstanders reorganiseren zich in Andalusië.
• Winter 46/45 v.Chr.: Iberische veldtocht, culminerend in de overwinning bij Munda. Op de terugweg accepteert Caesar opnieuw de dictatuur, eerst voor enkele jaren, later voor altijd.

Het is pas nu ik de reeks #RealTimeCaesar schrijf dat ik me realiseer dat Munda als veldslag groter is geweest dan Farsalos. Het was ook de enige keer dat Caesar wanhoopte aan de goed afloop.

Het constitutionele probleem

Elke Romeinse senator wilde de eerste onder zijn gelijken zijn. Caesars probleem was dat er geen gelijken meer over waren. Weliswaar had hij nieuwe senatoren benoemd, maar dat maskeerde niet dat hij in feite alleenheerser was. En dat was in de Romeinse Republiek ondenkbaar.

Bovendien was de coup evident omdat zijn kolonels zo opzichtig aanwezig waren. Zo was daar Lucius Aemilius Lepidus Paullus: de zoon van de man die als eerste tegen de staatsinstellingen van Sulla in opstand was gekomen, protegé van Pompeius en omgekocht door Caesar. Hij gaf zijn geld nu uit aan de nieuwbouw van de Basilica Aemilia, aldus bewijzend dat corruptie loonde. Zijn broer Marcus had Caesar tot dictator uitgeroepen en was daarvoor beloond met een consulaat, wat meer was dan hij op grond van zijn verdiensten had mogen verwachten. Tot slot was daar Marcus Antonius: Caesars rechterhand, berucht om zijn extravagante levensstijl. Een coterie van parvenu’s.

Caesar moest zijn regime vestigen op een meer solide basis en daarom diende hij enkele hervormingswetten in. Zo verleende hij het burgerrecht op een ongekende schaal, stichtte hij koloniën voor veteranen en proletariërs, vergrootte hij het aantal magistraten en regelde hij de afbetaling van schulden, die tijdens de Tweede Burgeroorlog explosief waren gestegen. Laatstgenoemde regeling was vrij gematigd, waarmee hij de radicale hervormers diep teleurstelde.

Maar Caesar had hen niet meer nodig. Nu hij de eerste man in Rome was, hoefde hij geen popularis meer te zijn. Hij zocht toenadering tot de Senaat, want hij zag in dat hij nooit zou kunnen regeren zonder de steun van dit college, waarin de rijkste grootgrondbezitters van Italië waren verenigd. Deze stap sorteerde echter een averechts effect: voortaan werd hij gewantrouwd door iedereen.

De moord op Julius Caesar

“Dictator voor eeuwig” was onconstitutioneel. De Romeinen kenden maar één andere manier om alleenheerschappij uit te oefenen: het koningschap, zoals dat ook had bestaan in de hellenistische staten. Caesar moet hebben gedacht dat dit een acceptabele manier was om te regeren, maar vergiste zich. De Romeinen, van wie de meeste nooit een oosters hof hadden bezocht, dachten bij koningen aan despotie. Toen Marcus Antonius de dictator een diadeem aanbood, reageerde het volk uiterst kritisch, en Caesar was gedwongen het voorwerp te weigeren.

In Rome begon het te broeien. Graffiti spoorden Marcus Junius Brutus, een senator die zich tegen Caesar had verzet maar was begenadigd, aan de tiran te doden. Er gingen geruchten dat een complot werd beraamd, de soldaten muitten en Caesar besloot naar het oosten te trekken, waar de nederlaag van Crassus bij Carrhae nog ongewroken was. Het constitutionele probleem dat hij niet kon oplossen, kon hij in elk geval ontlopen.

Het liep anders. Op 15 maart vergaderden de senatoren. Caesar was die dag niet goed in orde en zag er tegenop er naartoe te gaan. Toen Brutus’ broer hem echter kwam zeggen “dat de verzamelde senatoren op hem wachtten”, ging hij toch maar op weg naar het door Pompeius gebouwde nieuwe Senaatsgebouw. Hij nam plaats op zijn troon en werd vermoord.