[Voor het eerste deel van deze reeks over antieke migratie: hier.]
De migratie van namen
Je kunt niet zeggen dat de verplaatsing van een naam met bijbehorende Traditionskern voldoende bewijs is voor migratie. Het probleem is dat die namen óf niet bijster consistent zijn óf niets zeggen. De naam “Vandalen” betekent zoiets als “zwervers” (vgl. to wander) en deze groep staat eveneens bekend als Lugii, Asdingen, Hasdingen en Silingen. Het is wat moeilijk op deze wijze een scherp beeld te krijgen.
Of neem de Goten. Hun naam migreerde van de Oostzee naar het zuidoosten en dat past bij het archeologisch bewijs. Er zijn namelijk nauwe banden tussen enerzijds de Wielbark-cultuur aan de Weichsel in de eerste twee eeuwen van onze jaartelling en anderzijds de derde/vierde-eeuwse Tsjernjachovcultuur in Oekraïne en de Santana de Mureş-cultuur in Roemenië. Een denkbaar scenario is dat de Goten naar het zuidoosten trokken, dat ze na enkele plundertochten in de derde eeuw werden verslagen, en toen door keizer Aurelianus de Romeinse provincie Dacië kregen toegewezen. Eén groep vestigde zich daar en stond sindsdien bekend als Tervingi (“bosmensen”). De elite liet zich de Vesi noemen, “de edelen” of “de wijzen”. De andere groep bleef achter in Oekraïne en noemde zich “steppemensen” ofwel Greutungi, maar ook Ostrogoti, “de schitterende Goten”. (De “Oost-Goten” en de “West-Goten” die u kent uit Asterix zeggen meer over Fransen die zóveel houden van Duitsland dat ze willen dat er wel twee van zijn.)
Misverstanden?
Dit klinkt plausibel en vermoedelijk is het waar, maar onze bronnen duiden de derde-eeuwse plunderaars vaak aan als Skythen en het land aan de Beneden-Donau waar de Terwingi later woonden als het land van de Geten (over wie ik al eens blogde). Het is zomaar denkbaar dat een onduidelijke groep migranten is aangeduid met in de Romeinse tijd al antieke namen. Is de verplaatsing van de naam “Goten” vanaf de Oostzee naar het zuidoosten misschien een misverstand?
Archeologie
In het bovenstaande, Gotische voorbeeld durf ik de migratie wel aan te nemen. Ook al past de reconstructie goed bij het sjabloon “groep beweegt van de randen van de aarde naar het centrum en wordt steeds beschaafder”, er is wat archeologisch materiaal dat in dezelfde richting wijst. Om dezelfde reden durf ik wel aan te nemen dat Britse namen als Essex, Sussex en Wessex wel zullen samenhangen met de Saksen uit noordelijk Duitsland (en Saaksum). De naam is de Noordzee overgestoken, ongeacht wie er migreerden.
Toch is ook archeologisch bewijs wat dubieus. In de Late Oudheid worden in het noorden van Gallië allerlei ontvolkte gebieden opnieuw bevolkt. De nieuwe bewoners hebben een eigen materiële cultuur die doorgaans als Frankisch wordt getypeerd, maar waarvan je eveneens kunt zeggen dat het gaat om landontginners zonder Germaanse voorouders. Is een verandering van een materiële cultuur wel een aanwijzing voor migratie?
En omgekeerd: de Visigoten die zich, na een goed-gedocumenteerde migratie vanaf de Donau via de Balkan en Italië vestigden in Aquitanië, zijn archeologisch volledig onzichtbaar.
Taal
Wat de Frankische migratie zuidwaarts tot een historisch feit maakt, is de taal. Het is vrij zinloos te ontkennen dat de Taalgrens is ontstaan doordat Germaans-sprekenden de Rijn zijn overgestoken en zich hebben gevestigd in wat destijds Toxandrië heette, zeg maar het latere hertogdom Brabant.
De negentiende eeuw
Wat ik al met al wil zeggen is dat er, zelfs zonder DNA- en isotoop-bewijs, voldoende manieren zijn om migratie te documenteren. Mensen met een bepaalde identiteit gingen elders wonen bij mensen met een andere identiteit. Het grote misverstand is dat die “bepaalde identiteiten” volken waren, dus mensen met een gemeenschappelijke afstamming.
Voor zover ik weet is dat niet af te leiden uit de antieke bronnen. Ook hebben zeventiende- en achttiende-eeuwse historici, die in dit opzicht wat onbevangener waren dan hun opvolgers, het evenmin beweerd. Dat er sprake was van migrerende volken is een romantisch idee. Het paste goed in het negentiende-eeuwse nationalisme maar is in de twintigste eeuw weerlegd. Daarom zou het allang op de schroothoop moeten liggen. Toch blijft het terugkomen, vaak als archeologen waarschuwen tegen overinterpretatie van DNA- en isotoopbewijs. Ik kan me niet aan de indruk onttrekken dat ze daarbij in feite een stroman omver schieten.
[Geschiedenis is geen amusement, leuk voor een vrijblijvend stukje in een tijdschrift of een item op TV. Het is een wetenschap. In de reeks “Methode op Maandag” (MoM) leg ik uit wat de oudheidkundige wetenschappen, en de historische wetenschappen in het algemeen, maakt tot wetenschappen. Een overzicht van deze en vergelijkbare stukjes is hier.]
Het doet me denken aan het opduiken van de Nozems, Hippies, Punkers en Hipsters in de 20e eeuw. De archeologie en geschreven bronnen bevatten wel aanwijzingen omtrent hun bestaan, maar de migratiepatronen van deze volkeren of identiteiten komen daaruit een stuk minder duidelijk naar voren.
“Mensen met een bepaalde identiteit gingen elders wonen bij mensen met een andere identiteit.” Jona stelt het allemaal wel heel onschuldig voor. Of denk je niet dat het doorgaans gepaard ging met roof en bloedvergieten?
Zeer waarschijnlijk. Maar het scenario van het weer bevolken van ontvolkte regio’s bestaat ook. De bevolking van hele streken werd tijdens oorlogen over de kling gejaagd of als slaaf verkocht. En anders was er wel een andere plaag als hongersnood of een epidemie die een eind maakte aan de oorspronkelijke bewoning. En bij die laatste term mag een vraagteken worden gezet.
Mag ik wijzen op de Everest fallacy? U kunt het vinden op Livius.org. Want de kans dat een vreedzame migratie de annalen haalde is veel en veel kleiner. Roof en bloedvergieten zijn immers altijd spectaculair.
Volkeren met verschillende identiteiten kunnen ook bondgenootschappen sluiten, huwelijksbanden aangaan, zich onderwerpen aan een machtiger volk (bescherming, clientele) en daarin opgaan. Dat hoeft niet perse met geweld gepaard te gaan.
Afwezigheid van bewijs kun je maar moeilijk als bewijs laten gelden. Toch?
De crux van de oudheidkundige wetenschap is dat je wel rekening houdt met wat je niet weet.
Hangt er van af goed en volledig je hebt gezocht.
Het glasheldere oudheidkundige voorbeeld is de zoektocht van die twee Israelische archeologen (ik kan even niet op hun namen komen) die de Sinai hebben afgezocht naar dingen die Moses en zijn volgelingen achter hebben gelaten. Ze vonden niets en bevestigden aldus dat het verhaal van Moses een mythe is.
Afwezigheid van (archeologisch) bewijs is dan het bewijs.
Hiermee spreek ik JonaL uiteraard niet tegen; het is lang niet altijd mogelijk om goed en volledig te zoeken.
Dus er waren helemaal geen Volksverhuizingen? Bother!!!
Non-sequitur. We moeten alleen niet zo snel als vaststaand accepteren dat
a) de gevolgde routes en het gebied van herkomst bekend zijn;
b) de etnische samenstelling aan het eind van de generaties lange tocht overeenkwam met die van het begin.
Qua taal is voor het Gotisch natuurlijk ook de Krim nog relevant. Daar is een tijd een staat geweest met een Gotischtalige elite (en een multi-etnische bevolking) die heeft bestaan tot de Chazaren de boel overnamen. De taal heeft daar lang genoeg stand gehouden dat de Vlaamse reiziger Ogier van Busbeke in de 16e eeuw verbaasd opmerkte dat hij woorden herkende die leken op Nederlandse woorden.
De woorden die hij noteerde zijn niet per se een voortzetting van het Gotisch dat we kennen, maar overduidelijk Oost-Germaans (als we even de traditionele indeling van de Germaanse talen handhaven). Er zijn ook latere meldingen van deze taal, maar zonder voorbeelden zijn die minder goed te beoordelen.
Ook zijn er op de Krim inscripties gevonden uit de 9e of 10e eeuw in het Gotisch (of een nauwverwante Germaanse taal die het Gotische alfabet gebruikte).
Busbeke is dacht ik wel redelijk bekend, die inscripties minder, dus daarom voor de liefhebber:
https://www.academia.edu/38082606/Vinogradov_D_A_Korobov_M_Gothic_graffiti_from_the_Mangup_basilica_NOWELE_2018_Vol_71_No_2_P_223_235
Wat leuk! Dit wist ik niet.
Dichter bij huis is het woord Vandalen dus verwant aan wandelen? Grappig hoe de geschiedenis hen een heel andere connotatie heeft opgeleverd.
Klinkt bijna logisch he? Helaas is er ook een (flinke) tegenwerping voor deze theorie, namelijk dat de Vandalen al bekend stonden onder deze naam (Plinius, Tacitus) toen ze nog eeuwen verwijderd waren van hun later verplaatsing door Europa.
Andere verklaringen (even theoretisch) zijn een connectie met een mythische held genaamd (Aur)vendil of een afkomst uit de regio Vendel in Zweden. Ik zelf neig naar die laatste.
Blij dat u de Ostrogoti met die omschrijving vermeldt. Ik had die mogelijke uitleg al gelezen in 2008 en heb die toen ook gebruikt in één van mijn teksten in 2014. Een zekere Spamer (die ik verder niet ken) had daar volgende commentaar bij: Ik ken de Ostrogothen en de Wisigothen. ‘Wijze’ Goten is wel voorgesteld als vertaling van Visigothen, maar schitterende goten kan ik op het internet alleen op Marktplaats vinden. Die reactie vind ik nog altijd leuk!
Parellel voorbeeld: Saracenen, een Arabische stam die tot in – zo uit mijn hoofd – de eerste eeuw na nog is geattesteerd en wier naam tot ver in de Middeleeuwen gebruikt is blijven worden voor alle Arabieren, ondanks dat de betreffende stam al lang niet meer bestond,