Ergens tussen 750 en 650 v.Chr., de tijd die we in de Griekse kunstgeschiedenis aanduiden als “oriëntaliserend”, begonnen de soldaten zichzelf te voorzien van ronde, bronzen schilden. De wapensmeden leefden zich erop uit en hamerden er de mooiste decoraties op, vrijwel altijd in de vorm van verschillende concentrische cirkels. Ze lijken oosterse voorbeelden te hebben gehad. Het schild hierboven, momenteel te zien op de Armenië-expositie in het Drents Museum in Assen, komt uit Urartu. Het is door koning Rusa I rond 730 v.Chr. achtergelaten in een tempel in Karmir Blur.

Het schild van Agamemnon

De helden van de Ilias, waarvan we gemakshalve zullen zeggen dat die aan het begin van deze tijd is samengesteld, droegen ook zulke schilden. Over Agamemnons schild lezen we in Ilias 11.32-40 dat het prachtig was bewerkt, met tien cirkels rond een knop van donkerblauw email. Daar stond een Gorgo, geflankeerd door personificaties van Angst en Vlucht. Misschien moeten we denken aan het onderstaande schild uit Luristan, dat ook een opvallende schildknop heeft en is voorzien van vreesaanjagende wezens.

Homeros’ beschrijving van het schild van Agamemnon is een tikje ironisch, want het gaat om een aspis, een normaal schild. Wat u aan het front wil hebben is een sakos. Dat schijnt iets kleiner te zijn geweest maar wie dat droeg, lijkt onverslaanbaar te zijn. (Ongeveer zoals een filmheld onkwetsbaar wordt, denk ik, wanneer hij zijn shirt uittrekt en in zijn hemd ten strijde trekt.)

Het schild van Achilleus

Een voorbeeld van een sakos is het schild dat de god Hefaistos maakt voor Achilleus. Homeros heeft zo’n 130 regels nodig om het te beschrijven (Ilias 18.478-607). Van binnen naar buiten zien we

• De aarde, de zee, de lucht, de zon, de maan en de sterrenbeelden;
• Een stad in vredestijd, met een bruiloft en een rechtszaak, en een in oorlogstijd belegerde stad;
• Ploegende boeren, de graanoogst, de druivenoogst, vee, herders die leeuwen verjagen, een schaapskooi, oogstfeesten;
• De buitenzee Okeanos.

Dit is een zogeheten ekfrasis, een uitgebreide beschrijving van een voorwerp of een landschap zoals antieke auteurs weleens inlassen. Ik noemde onlangs de beschrijving van een hemels voorhangsel met een overzicht van de complete heilsgeschiedenis, zoals te vinden in 3 Henoch. Het kan bij ekfrasis om alles gaan: een muur in een tempel, een geborduurde mantel, een schilderij, een gordijn of een schild. Waarbij de schilden uit de Archaïsche Periode, bestaand uit concentrische cirkels, zich makkelijk leenden voor een mooie beschrijving.

Ekfraseis treffen ons als vreemd. Wie een tekst leest, ervaart ze als een storende onderbreking van een verhaal. We hebben echter te maken met voorgedragen literatuur, waarin een uitweiding enerzijds variatie aanbracht en anderzijds de spanning verhoogde. De plaats waar Homeros zijn beschrijving van het schild van Achilleus inlast, is zo bezien een logische: onmiddellijk hierna volgt de verzoeningsscène die de ondergang van Troje bezegelt. De toehoorders kenden dat verhaal natuurlijk allang en wilden vooral weten op welke wijze een bard het zou vertellen. Die dreef de spanning nog even op door af te dwalen.

Encyclopedie

Overigens illustreert Achilleus’ schild ook dat een heldendicht een beschrijving is van alles wat bestaat. Hierbij kun je denken aan de catalogi die in elk epos aanwezig zijn, zoals het overzicht van minnaressen van Zeus in de Odyssee of het overzicht van gifslangen in Lucanus’ Pharsalia. Denk verder aan de homerische vergelijkingen, die geen aspect van het menselijk leven onvermeld laten.

Zoals wanneer een man zijn knechten een met olie doordrenkte stierhuid geeft om die te spannen – ze staan in een kring, trekken aan het vel, laten het vocht bovenkomen en het vet de huid binnentrekken – zo trokken de strijders in een heel kleine ruimte over en weer het lijk naar zich toe. (Ilias 17.388-395)

Niet dat de wijze waarmee je een stierenhuid met olie impregneert ook maar iets te maken heeft met de strijd om het lijk van Patroklos. De beschrijving draagt echter bij aan het universele overzicht. Op minischaal zien we de ambitie álles te noemen terugkomen in de zogeheten epitetha: schepen zijn goedgebouwd of zwartwangig, ongeacht of deze informatie nodig is voor de plot. Metrische dwang speelt hierbij weliswaar een rol, maar Hektor kan ook zonder deze dwang paardenmennend of mannendodend of bronsgepantserd of geliefd door Zeus zijn.

Het schild van Achilleus is dus te lezen als onderdeel van de encyclopedie die de Ilias wil zijn. Het hele universum wordt beschreven en bestaat uit tegenpolen – zon en maan, hemel en aarde, land en water, oorlog en vrede, getemde en wilde dieren, vrouwen en mannen.

Meer schilden

En zo zijn er meer schilden. Op naam van Hesiodos hebben we een Schild van Herakles. Van de Thebais, een verloren gedicht over de Zeven tegen Thebe, is bekend dat de schilden eveneens verhalen-in-het-verhaal bevatten. Latere dichters leefden zich ook uit op beschrijvingen van schilden, wat vooral te verklaren valt vanuit het feit dat men graag schreef zoals Homeros. Met de werkelijkheid had het weinig meer te maken, want de schilden waren in de klassieke en hellenistische tijd een stuk eenvoudiger dan de bronzen kunstwerken uit de Archaïsche Periode.

Ook de Latijnse auteurs waren gefascineerd door schilden. De ambitie het universum samen te vatten, was inmiddels opgegeven. Ook de Romeinse dichters wilden vooral tonen dat ze hun Griekse klassieken kenden. Zo beschrijft Vergilius het schild van Aeneas. We horen dan over Romulus en Remus, over de koningstijd, over de belegering van Rome door de Galliërs, over de slag bij Actium en uiteindelijk over keizer Augustus. In de zin dat ekfrasis hier dient om geschiedenisles te geven, is het schild van Aeneas identiek aan het voorhangsel uit 3 Henoch.

En dan is er Silius Italicus, die in zijn gedicht over de Tweede Punische Oorlog het schild van Hannibal beschrijft. Opnieuw krijgen we geschiedenisles in schildvorm: we horen over Dido, wier ontijdige dood de diepste oorzaak zou zijn van het latere conflict; we horen over Hamilkar; we horen over Xanthippos’ overwinning op de Romein Regulus; we horen over landbouw in het interbellum tussen de twee Punische oorlogen; we horen over het begin van de Tweede Punische Oorlog. Uiteraard heeft dit allemaal niets te maken met het schild dat Hannibal feitelijk heeft gedragen. Silius Italicus bewees vooral dat hij z’n Homeros en Vergilius kende en gaf zijn lezers het prettige gevoel dat ze een intellectueel spelletje konden meespelen.