Laat ik eerlijk zijn: objectiviteit is mij vreemd als ik schrijf over de Byblosexpositie in het Rijksmuseum van Oudheden. Ik heb immers met David Kertai het publieksboek geschreven en het museum heeft de helft van mijn reiskosten betaald toen ik onlangs naar Libanon ging. Wie een dezer dagen de expositie bezoekt, ziet dat enkele filmpjes die ik daar heb gemaakt, in de tentoonstelling zijn opgenomen. Dat was nooit mijn opzet en ik weet nog steeds niet wat ervan te denken. Maar objectief was ik dus niet toen ik afgelopen vrijdag de tentoonstelling voor het eerst bezocht. In plaats van iets over de expositie te vertellen, vertel ik u liever nog eens waar die om draait.

Relevantie

Het verhaal van Byblos is interessant. Er zijn immers weinig zaken in de Oudheid ontstaan die bewijsbaar relevant voor ons zijn in de zin dat ze ons beïnvloeden. Ik schrijf “bewijsbaar”. Je kunt invloed vermoeden, maar bewijzen is iets anders. Voor je zulke relevantie aan de Oudheid toeschrijft, moet je bijvoorbeeld uitsluiten dat iets tweemaal is uitgevonden. Zoals democratie: de onze heeft niets met de Atheense van doen. Zo zijn er meer complicaties waarover je moet nadenken vóór je relevantie claimt. Het lukt zelden dat je de sociaalwetenschappelijke claim dat er invloed is van de oude cultuur op de onze, sociaalwetenschappelijk kunt bewijzen. We hebben immers te maken met dataschaarste.

Een enkele keer gaat ’t wel, zoals bij Domitianus’ invloed op het joods-christelijk schisma, maar dat is een uitzondering. Net als Byblos als wereldhaven.

De uitvinding van waarde

Het begon met de uitruil van geschenken. De farao in Egypte, die vis-à-vis de goden de gehele mensheid vertegenwoordigde, ontving allerlei geschenken, inclusief cederhout uit Byblos. Hij schonk natuurlijk iets terug. Dat was geen betaling. Een god onder de mensen verlaagt zich daartoe niet. Zijn geschenk was een vriendschapsblijk voor de godin die bekendstaat als de Dame van Byblos.

Hoe graag wij deze geschenkenruil ook uitleggen als handel, we moeten de antieke conceptualisering serieus nemen. Vergelijk het met het kula-ritueel waarmee de Melanesiërs schelpenkettingen (en andere voorwerpen) doorgeven. Wij herkennen er handel in maar de betrokkenen zelf niet. We kunnen het ook beter geen handel noemen, want dan herkennen we niet wat er nu eigenlijk gebeurde.

In de loop der eeuwen ontstond in Byblos namelijk wél een traditie over de waarde van de producten. Voor een lading cederhout gaf de farao een vastgestelde hoeveelheid ebbenhout, goud of textiel terug. De goederen en diensten kregen een prijs. Als we de uitruil van geschenken tussen farao en Dame van Byblos meteen gaan aanduiden als handel, herkennen we de ontdekking (of beter: constructie) niet.

Byblos en prijsvorming

Wat is het bewijs dat men de economische waarde van dingen herkende? Ik weet het eerlijk gezegd niet, maar het verhaal van Wen-Amun, veronderstelt het. De Egyptische gezant komt weliswaar aan met geschenken, maar koning Zakar-Ba’al van Byblos vindt ze onvoldoende. Hij heeft dus een idee van de waarde van het hout. Er is nog een andere tekst waaruit ik het zou afleiden: een brief van een koning van – ik meen – Mitanni aan zijn collega in Egypte. De eerste klaagt dat hij wat karig is gecompenseerd. “Stromen er bij jou geen rivieren van goud?” krijgt de farao te horen.

Ongetwijfeld is er meer bewijs uit het oude Nabije Oosten. Ik kan me moeilijk voorstellen dat gekroonde hoofden anderhalf millennium geschenken uitwisselden zonder dat er een idee bestond van de wijze waarop “voor wat hoort wat”. We hebben kleitabletten over allerlei transacties op de dagelijkse markt; als op lokaal niveau prijsbewustzijn bestond, zullen de vorsten dat ook wel hebben gehad. Maar ik weet niet hoe onderzoekers dat weten.

Byblos en de internationale handel

Het verhaal van Byblos is dus: hier is de internationale handel ontstaan, gedefinieerd door waardebewustzijn en prijsvorming. Uiteraard gebeurde dat niet alleen in Byblos. Als er één haven is geweest waar men de producten inpakte, moet er minstens nog één haven zijn geweest waar men die uitpakte. Dat maakt alvast twee havens. En natuurlijk kwamen er in de Bronstijd nog meer. Ik blogde al over Ugarit en Enkomi, en de lijst is langer. Handel is nooit meer verdwenen, zelfs als er perioden zijn geweest met minder volume.

Er is dus continuïteit van toen tot nu, van Byblos via Athene en Ostia en Constantinopel en Venetië naar Antwerpen en Amsterdam naar Rotterdam. Internationale handel is ook op andere plaatsen uitgevonden: in het Verre Oosten, in de Amerika’s, in Afrika. Maar de Europese traditie wortelt in het oostelijk Middellandse-Zee-bekken en Byblos is daarvan het symbool.

***

De Byblosexpositie is tot en met 12 maart te zien in het Rijksmuseum van Oudheden in Leiden. In hetzelfde museum is momenteel een mooie, pas verworven collectie gemmen en cameeën te zien. Over de verzamelethiek is er dit artikel van Theo Toebosch. Tot de nieuwe voorwerpen behoort ook dit pantertje, gemaakt van fluoriet.