In Frankfurt zijn momenteel vier interessante exposities:

• antieke technologie in het Liebieghaus (vrijdag meer),
• de samaritaanse geloofsgemeenschap in het Bibelhaus,
• negentiende-eeuwse fotografie in Italiaanse steden in het Städel Museum
• en Mithras in het Archäologische Museum.

Ik meende dat die laatste zou lijken op die in het Koninklijk Museum van Mariemont te Morlanwelz, waarover ik al eens blogde, maar er was voldoende nieuws te zien. Desondanks laat ik dit thema verder rusten. Liever schrijf ik over de samaritanen, waarover ik immers nog nooit heb geblogd.

Samaritanen

Het Bibelhaus bleek niet heel anders dan het Bijbels Museum dat tot voor kort in Amsterdam was gevestigd. Verwacht er geen topstukken. Wel wat replica’s en originelen uit de b-categorie, goede uitleg, een maquette van de Tempel in Jeruzalem, een handvol manuscripten. De Samaritanen-expositie was prima: uitleg van wat de samaritaanse geloofsgemeenschap van zichzelf zegt, gecombineerd met de visies van joden en christenen. De nadruk ligt dus, zoals in een museum als dit te verwachten is, sterk op de tijd waarin de Bijbel is ontstaan. Het heden komt in een klein zaaltje ook aan bod. Daar verneem je ook over islamitische visies.

Het verschil met de joden is dat samaritanen denken dat de voornaamste cultusplaats niet in Jeruzalem is, maar op de berg Gerizim bij het huidige Nablus. De versie van de Wet van Mozes die in gebruik is bij de samaritaanse geloofsgemeenschap, is daarop ook afgestemd: de Samaritaanse Pentateuch. Ze heeft bijvoorbeeld een afwijkende tekst van de tien geboden. Die benadrukt het belang van de berg Gerizim, die voor overstroming gespaard zou zijn geweest tijdens de Zondvloed en waar de aqedah zou hebben plaatsgevonden.

Een tweede verschilpunt is dat de samaritanen vasthouden aan alleen de Wet ofwel Torah, en rest van de joodse Bijbel niet erkennen (dus de historische en de profetische literatuur). Tot slot menen samaritanen dat hun hogepriesters de echte zijn. De huidige hogepriester, Aabed-El ben Asher ben Matzliach, zou de 133e zijn sinds Aäron. Zijn ambt is eigenlijk een archaic survival. De vervanging van het hogepriesterlijk gezag door rabbijns gezag, die zich in het jodendom heeft voltrokken, is aan de samaritaanse geloofsgemeenschap voorbij gegaan. Omdat ze een hogepriester hebben, kunnen samaritanen het paaslam nog offeren zoals twee millennia geleden.

Ontstaan

Het is verleidelijk te zoeken naar de wortels van de samaritaanse geloofsgemeenschap. Wanneer zijn joden en samaritanen gescheiden wegen gegaan? Misschien is dat echter de verkeerde vraag.

Vanouds vereerden de bewoners van de regio diverse goden, waaronder Jahweh, die tempels had in Jeruzalem en Samaria. In die twee steden neigde men naar monotheïsme, maar in een stad als Beiroet lijkt nog in de hellenistische tijd een tempel geweest te zijn waar Jahweh een van de polytheïstische goden was. Andere tempels zijn bekend uit Elefantine (goed elders in het Bibelhaus geïllustreerd), Leontopolis en Sippar. Dat Jeruzalem het alleenrecht claimde, wil niet zeggen dat men dat elders erkende; dat de Romeinen Jeruzalem verwoestten, wil niet zeggen dat er elders eveneens een einde kwam aan de eredienst.

Samaria was, simpel gezegd, een cultusplaats waar men de claims van Jeruzalem niet accepteerde. Bovendien was Samaria lange tijd wat internationaler georiënteerd. In de Perzische tijd was dit de plaats waar de gouverneur resideerde en Alexander de Grote stond de bewoners van Samaria toe een tempel te bouwen op hun heilige berg. Toen de Joden uit Jeruzalem in 107 v.Chr. de kans kregen, verwoestten ze het concurrerende heiligdom. Evengoed bleef de plaats, zij het zonder tempel, in gebruik als cultusplek.

Wrevel

Hoewel de parabel van de Barmhartige Samaritaan een gespannen relatie met de joden veronderstelt, viel dat lange tijd wel mee. Jezus discussieerde met een samaritaanse vrouw (Johannes 4.5-42). Flavius Josephus constateerde dat samaritanen zich als joden beschouwden als het de joden goed ging maar dat ze, wanneer het de joden slecht ging, deden alsof ze niets met hen te maken hadden (Joodse Oudheden 9.288). Een mooie anekdote verhaalt dat de tweede-eeuwse rabbijn Jonathan niet zo snel een antwoord had op de samaritaanse claim dat de berg Gerizim tijdens de zondvloed niet onder water had gestaan (Genesis Rabbah 32.10). Volgens de Mishna mag een samaritaan deelnemen aan het zegenen van een maaltijd (Berakhot 7.1).

Het is eigenlijk pas later dat de gemeenschappen uit elkaar groeiden. In een andere passage, die ik hier op mijn hotelkamer zo snel niet kan vinden, beweert Josephus dat de samaritanen afstamden van heidenen die in de Assyrische tijd zouden zijn neergestreken in Samaria. Nu zijn er inderdaad Mesopotamische migranten geweest, maar de bewering is wat al te scherp. Na acht eeuwen waren de Mesopotamiërs wel geassimileerd. Josephus eigenlijk lasterlijke bewering maakte echter opgang. Volgens de Talmoed verklaarde de vierde-eeuwse rabbi Assi dat de samaritanen totale heidenen waren (Hullin 6a).

Ik had op dit punt eigenlijk iets meer willen weten over de samaritaanse kant van de scheiding. Wat dacht de samaritaanse hogepriester Baba Rabba? En is er een relatie met de twee zesde-eeuwse samaritaanse opstanden? Het ligt buiten het bestek van deze expositie.