Een van de mooiste gebouwen in Turkije: de Hagia Sofia in Trabzon
Wat valt er in Turkije zoal te zien? Ik behandelde vorige week de zuidwestkust, het noordwesten van het Aziatische deel van Turkije en het centrum. Vandaag gaan we naar het oosten. En dan moet meteen het hoge woord eruit: alles hier is omstreden. Niemand trekt in twijfel dat dit gebied eeuwenlang bewoond is geweest door Armeniërs, wier taal en religie sinds de Perzische tijd tot de twintigste eeuw gedocumenteerd zijn, en niemand ontkent dat de Armeense bevolking tijdens de Eerste Wereldoorlog beestachtig is afgeslacht. In Europa spreken we van de Armeense Genocide, een naam waartegen Turken bezwaar maken. Ik laat die kwestie rusten. Ik laat ook de relaties tussen de Koerden en de Turkse overheid onbesproken. U leest Volg de wolken van Marcel Kurpershoek maar, een boek dat alle stemmen aan het woord laat.
Middeleeuws erfgoed
Ik begin in Trabzon, het antieke Trapezous en het middeleeuwse Trebizonde. Niet veel oudheden hier, maar wel het op één na mooiste Byzantijnse kerkje dat ik ooit zag. (Morgen de mooiste kerk uit Turkije.) Achter Trabzon is in de bergen het Soumela-klooster, met prachtige wandschilderingen. Het achterland is heel aantrekkelijk, dus de lange rit naar Erzurum – prachtige Seljukische gebouwen – is bepaald geen straf. Nog verder ligt Kars en daar achter ligt, in het zwaar bewaakte grensgebied met Armenië, Ani.
Orthostaat uit Arslantepe: een strijdwagen zoals gebruikt in Assyrië .
[Dit is het laatste deel van een reeks over de Brons- en IJzertijd van Turkije; het eerste deel is hier.]
De handelskolonie van Kanesh, het Rijk van de Hittiten, de bewoners van Wilusa, de Neo-Hittitische staten: allemaal hadden ze contact gehad met de gebieden buiten Anatolië. Uiteraard wilde dat niet zeggen dat de Anatolische culturen hun eigen gezicht niet zouden hebben behouden. De eigen traditie bleef bestaan. Soms was er sprake van werkelijke culturele continuïteit, even vaak van bewust teruggrijpen op wat eraan vooraf was gegaan. Een strijdwagenreliëf uit het Arslantepe van de Late IJzertijd toont hoe dit voertuig werd gebruikt in de Bronstijd, niet hoe het werd ingezet in de eigen tijd, en bewijst dat men aansluiting zocht bij een groots verleden.
Rond het midden van de negende eeuw kwam er echter een einde aan deze culturele autonomie. Vanuit het oosten kwamen de Assyriërs, die langzaam maar zeker het gehele Midden-Oosten verenigden. Het eerste slachtoffer was Karchemis, waarna al snel de vorsten van de rijkjes langs de Eufraat, zoals Kommagene en Melitene, zich kwamen onderwerpen. Ook de vorst van Sam’al (Zincirli) onderwierp zich en in 857 baanden de Assyrische legers zich een weg naar de Middellandse Zee.
De IJzertijd kende enorme monumenten, zoals het zogenaamde “graf van koning Midas” in Gordion
[Dit is het vierde deel van een reeks over de Brons- en IJzertijd van Turkije; het eerste deel is hier.]
De IJzertijd begon. De ontruiming van de Hittitische hoofdstad Hattusa, rond 1200 v.Chr., was een teken des tijds geweest. De oude netwerken waarmee tin en koper waren geruild (de bestanddelen van brons), vielen uiteen. Wat restte was het goedkopere ijzer, dat overal te vinden is. Kleine én ooit grote staten schakelden erop over, en dat had een democratiserend effect: de supermachten van weleer hadden geen strategische voordelen meer. Tegelijk en samenhangend met de instorting van de grote Bronstijdrijken en de opkomst van de IJzertijdrijkjes, waren er migraties, die meestal worden aangeduid als de “Zeevolken”: in Anatolië breidden de noordelijke nomaden hun invloed uit naar het zuiden, in het zuiden van de Anatolische hoogvlakte lag het koninkrijkje Muski, vanuit het zuidoosten kwamen de Arameeërs, en vanuit het noordwesten trokken de Frygiërs het gebied binnen.
Moderne kopie van een van de Neo-Hittitische orthostaten in Arslantepe
Van deze laatsten was de hoofdstad Gordion, die tot op de huidige dag wordt gedomineerd door talloze grote grafheuvels. In een ervan ligt, naar men wel beweert, de legendarische koning Midas begraven. We beklommen de citadel, waar eeuwen later Alexander de Grote de beroemde “gordiaanse knoop” zou doorhakken. De Frygiërs lieten ook hun sporen na in Ankara en Hattusa, waar mooie standbeelden zijn gevonden van de moedergodin (meer…), en in Alacahöyük. Er is wel geopperd dat het zojuist genoemde koninkrijk Muski identiek is aan Frygië, maar volgens mij is dat topografisch onmogelijk.
Ondertussen waren er ook nog staten die in de IJzertijd de tradities voortzetten van het oude Hittitische Rijk uit de Bronstijd. Helaas lukte het ons niet om Karchemis te bereiken (een ingecalculeerde mislukking overigens – we rekenden er niet echt op), maar we bezochten wel het prachtig in een bos aan een meer gelegen Karatepe, de opgraving van Zincirli en het fenomenale Arslantepe. Ook hier leefden de kunstenaars zich uit in mooie stadspoorten en fraaie orthostaten. Ik ga zeker nog eens terug om deze steden te bekijken, met – hopelijk – wat meer kans op succes in Karchemis.
Muzikanten op een Neo-Hittitische orthostaat in Karatepe
Deze zogeheten Neo-Hittitische staatjes bleven, met Aramese en andere invloeden, nog enkele eeuwen bestaan. Wat in Griekenland wel eens wordt aangeduid als de “Dark Ages”, is dat in Turkije beslist niet meer, al zou ik ook weer niet zo ver willen gaan te beweren dat we ons bevinden in het volle licht der geschiedenis.
Eén Neo-Hittiet wil ik nog noemen: Uria, een soldaat die (volgens de Bijbel) in de tiende eeuw in het verre Jeruzalem koning David diende. De vorst werd verliefd op Uria’s echtgenote, Batseba, en stuurde haar man naar het front met een brief aan zijn commandant, waarin de koning opdracht gaf aan zijn commandant om de brenger van de brief aan het front te laten strijden, opdat hij zou sneuvelen. Het is maar één kijkje naar de details van het leven in deze tijd. Ik zou er graag meer hebben, en wie weet wordt in Karchemis, Karatepe, Zincirli of Arslantepe nog eens een stevig kleitablettenarchief gevonden.
Ik wilde Turkije eens zien zonder die gruwelijke clichés over “brug tussen oost en west” of “ontmoetingsplaats van Europa en Azië”, en zoals de lezers van deze kleine blog hebben gemerkt, zwierf ik daarom de laatste tijd door het centrale deel van het land. Omdat ik nu eenmaal houd van de Oudheid, zijn we naar veel ruïnes en archeologische musea geweest, maar ik verzeker u dat we de mooie Seljukische gebouwen van Kayseri niet zijn vergeten en dat ik de Kruistochten of het optreden van Atatürk niet heb genegeerd (lees maar hier of daar).
“5000 years ago, near the Euphrates, the state was born.”
Kijk kijk, het kan dus toch, de Oudheid goed uitleggen aan de burger. Ik zag het in Arslantepe, een opgraving bij het huidige Malatya, een Turkse stad de bovenloop van de Eufraat. Wie de opgraving bezoekt, ziet eerst een reeks mooi-verzorgde kopieën van de stadspoort die hier in het eerste kwart van het eerste millennium v.Chr. heeft gestaan, met een standbeeld van een koning en een groot aantal reliëfs (“orthostaten”). Hier, in het volle zonlicht, krijg je er eigenlijk een beter beeld van dan in het Museum voor Anatolische Beschavingen in Ankara, waar de originelen zijn.
Op de eigenlijke opgraving concentreert men zich momenteel op het immer fascinerende Chalcolithicum (“Kopertijd”) en de Vroege Bronstijd, dus zeg maar de periode van 3400-2750 v.Chr. Dit is een interessant tijdvak, die wordt uitgelegd op borden die op de relevante plaatsen tussen de ruïnes staan. Aan het begin van deze periode leefden de mensen nog in een egalitaire boerensamenleving; aan het einde ervan bestonden steden, staten en sociale stratificatie en stond men op het punt echte imperia te bouwen. Het is leuk om te zien, want dit is dus in Turkije en niet in Egypte of in het zuiden van Mesopotamië, waar men het ontstaan van de stedelijke beschaving meestal localiseert.
Je moet ingelogd zijn om een reactie te plaatsen.