Tag: hermeneutiek

hermeneutiek

Marketingtaal

On door Jona LenderinginMusea, Wetenschapscommunicatie24 reacties
Het tempeltje van Taffeh in het Rijksmuseum van Oudheden (Leiden)

Een paar weken geleden zat ik met iemand van de Leidse universiteit in het restaurant van het Rijksmuseum van Oudheden te praten over mijn komende boek. In Oudheidkunde is een wetenschap (samenvatting) vertel ik waar momenteel de dynamiek zit in de oudheidkundige vakken. Denk aan ecokritiek, denk aan de gevolgen van bredere prospectie, denk aan digitale paleografie en denk aan de DNA-revolutie. Bij dit boek heb ik regelmatig advies nodig. Mijn gesprekspartner en ik hadden het over de wijze waarop een oudheidkundige een antiek denkbeeld reconstrueert, constateert dat wij over zo’n onderwerp anders denken, voor dat verschil een verklaring zoekt en zo aan inzicht wint in zowel de antieke als de eigen cultuur. Anders gezegd, we hadden het over de vertaalslag die bekendstaat als hermeneutiek: de kunst om culturen te begrijpen. De gedeelde methode van de geesteswetenschappen.

Toen begon de lichtshow. Dat is een klank-en-licht-presentatie, waarbij mooie beelden op  de tempel van Taffeh worden geprojecteerd en een luide stem de mensen in het museum verwelkomt. Omdat ons gesprek werd overstemd en we elkaar niet meer konden verstaan, haalden mijn gesprekspartner en ik een nieuwe kop koffie, berustend in het feit dat de komende minuten waren bedoeld voor mensen die voor het eerst in een oudheidkundig museum komen.

Lees verder “Marketingtaal” →

Arie Zwiep, Tussen tekst en lezer

On door Jona LenderinginBijbel, Christendom, Geesteswetenschappen, Geschiedenis, Klassieken, Methodologie en theorie7 reacties

Hermeneutiek is de kunst om elkaar goed te begrijpen. Daarbij kun je in de eerste plaats denken aan teksten. Het gaat nooit alleen om de woorden, maar ook om de context. “Er wordt niet gestrooid” heeft een andere betekenis als bij Rijkswaterstaat eind januari de pekel op is dan op het heerlijk avondje. Als we het hebben over antieke teksten, is die context verloren en dat stelt speciale eisen aan de uitleg.

Historici gebruiken “het hermeneutische verklaringsmodel” bij het duiden van menselijk gedrag. De geschiedkundige die, om eens iets te noemen, de Romeins-Parthische oorlogen om Armenië wil doorgronden, probeert zich in te leven in de antieke actoren. Met hen heeft hij, welke verschillen er tussen toen en nu ook zijn, in elk geval het mens-zijn gemeen. Dat maakt het mogelijk je ein zu fühlen. Vervolgens is er de hermeneutiek van de archeologen. Daarbij kunt u denken aan postprocessuele benaderingen van auteurs als Ian Hodder.

Wat ik met deze voorbeelden duidelijk wil maken: hermeneutiek of hermeneuse is het nadenken over de wijze waarop we cultuuruitingen (het beste kunnen) begrijpen. Deze reflectie is wat de geesteswetenschappen maakt tot wetenschap.

Lees verder “Arie Zwiep, Tussen tekst en lezer” →

De zeven regels van Johann Jakob Wettstein

On door Jona LenderinginBijbel, Christendom, Geesteswetenschappen, Geschiedenis, Jodendom, Klassieken, Methodologie en theorie, Oudheid16 reacties
De Rode Hoed: de remonstrantse schuilkerk waar Wettstein in Amsterdam voorging

Hermeneutiek of hermeneuse is, met een woord van Friedrich Schleiermacher (1768-1834), de kunst om elkaar te begrijpen. En Schleiermacher kon het weten, want hij was degene die er een algemene kunde van maakte, toepasbaar op klassieke teksten, op de Bijbel, op juridische literatuur en alle andere teksten uit het verre verleden. Daarvan zijn we door een nare, brede kloof gescheiden. Teksten laten zich daarom nooit zomaar naïef lezen. Ze veronderstellen een ander wereldbeeld en komen daarom vaak vreemd op ons over.

Heen en weer

Schleiermachers hermeneutiek veronderstelt een heen-en-weer-gang tussen deel en geheel. Ik schreef er ooit dit over:

Een oudheidkundige treedt in dialoog met de teksten, om zo te komen tot begrip van de auteur. Daarbij neemt hij zijn eigen ideeën mee. Zo verwacht degene die begint te lezen in een bundel epigrammen van de Latijnse dichter Martialis, dat de gedichtjes zullen gaan over seks, al was het maar omdat geen uitgever dit op de achterflap onvermeld laat. Al heel snel krijgt de lezer echter door dat zich tussen de erotische poëzie ook allesbehalve erotische teksten bevinden, zoals het ontroerende grafschrift van Erotion. Met een beeld van Martialis’ dichtkunst als geheel, verbeterd door te kijken naar de individuele gedichten, sluit de lezer het boek. Hij heeft een van zijn eigen ideeën afgeleerd. Wanneer hij besluit Martialis opnieuw te lezen, heeft hij al een beter beeld van wat hij mag verwachten en stuit hij op nieuwe details die het al verfijnde beeld verder verfijnen. Dit proces van steeds verdere aanpassing wordt aangeduid als de “hermeneutische cyclus”.

Lees verder “De zeven regels van Johann Jakob Wettstein” →

De zeven regels van rabbi Hillel

On door Jona LenderinginBijbel, Christendom, Jodendom3 reacties
Schriftgeleerde met boekrol (Catacombe van Petrus en Marcellus, Rome)

Ik heb in mijn reeks over het Nieuwe Testament al een paar keer verwezen naar de regels die rabbi Hillel, een oudere tijdgenoot van Jezus, heeft gegeven voor de uitleg van de joodse religieuze literatuur. Het is zinvol daar een blogje aan te wijden. Hillel is overigens de held van een heel beroemd verhaal. Een bezoeker vroeg hem om het jodendom in een notendop samen te vatten, ongeveer in de tijd waarin je op één been kunt staan (een traditionele tijdaanduiding). “Wat u niet wil dat u geschiedt, doe dat ook een ander niet,” riposteerde de rabbijn. “Dat is de hele Wet, de rest is uitleg. Ga nu en studeer.” Hillel is ook degene die de prosbul introduceerde, waarover ik al eerder blogde.

Het risico van allegorese

Ter zake. Het probleem dat Hillel met de uitlegregels wilde oplossen, was dat van de allegorese. Oude teksten veronderstelden een andere samenleving en dat maakte teksten onbegrijpelijk. Dat was geen uniek joods probleem. De Grieken voelden zich al in de vierde eeuw v.Chr. ongemakkelijk bij teksten als de Odyssee. Wat de homerische goden flikten, viel alleen te typeren als grensoverschrijdend gedrag. De hellenistische geleerden wisten zeker dat Homeros iets anders moest hebben bedoeld dan wat hij letterlijk vertelde, en begonnen de Odyssee allegorisch te interpreteren. De Odyssee ging dan niet over de thuiskomst van een oorlogsveteraan maar over de ziel die op zoek is naar God. (De enige aanwijzing voor zo’n interpretatie was dat de woorden voor de menselijke geest en thuiskomst, νόος en νόστος, vier letters deelden.) Een joods voorbeeld van allegorese vinden we in de Dode-Zee-rol die bekendstaat als 1QpHab ofwel het Habakukcommentaar. Schrijvend in de tweede helft van de eerste eeuw v.Chr. betrok de auteur allerlei woorden uit Habakuk 3, geschreven rond 600 v.Chr., op de geschiedenis van de sekte.

Lees verder “De zeven regels van rabbi Hillel” →

De hermeneutiek van “heb uw vijanden lief”

On door Jona LenderinginGeesteswetenschappen, Geschiedenis, Methodologie en theorie71 reacties
Schleiermacher (links)

Hoe leg je een tekst uit die is geschreven in een vreemde cultuur? Deze vraag stamt uit de achttiende eeuw. In Europa was men dankzij de ervaringen in de koloniën gaan begrijpen dat mensen niet zomaar een beetje anders, maar wezenlijk anders konden zijn. Dus dachten de Europese geleerden ook na over de kenbaarheid van de oude Grieken, Romeinen en Joden. Zo ontstond de hermeneutiek, de kunst om elkaar goed te begrijpen.

Schleiermacher en Droysen

Als architect van de hermeneutiek geldt Friedrich Schleiermacher; de voor de bestudering van antieke samenlevingen meest uitgewerkte versie is die van Gustav Droysen. Hij onderscheidde vier fasen van interpretatie, die ik hier al eens heb behandeld. U vindt een uittreksel van de Historik Vorlesungen in Lorenz’ eerstejaarshandboek De constructie van het verleden, dat u moet lezen als u bent geïnteresseerd in de geschiedwetenschap en ook als u dat niet bent. Droysens eigen tekst is erg uitgebreid maar ook niet vervelend.

Lees verder “De hermeneutiek van “heb uw vijanden lief”” →

Eigenlijk zou de DNA-revolutie “hermeneutische revolutie” moeten heten

On door Jona LenderinginArcheologie, Geesteswetenschappen, Geschiedenis, Methodologie en theorie, Oudheid, Wetenschap40 reacties

Ik heb het regelmatig over de DNA-revolutie. Dat zou momenteel het belangrijkste thema in de oudheidkunde moeten zijn. Simpel gezegd: het bioarcheologische onderzoek toont dat mensen in het verleden opvallend mobiel waren en dat heeft vérstrekkende implicaties voor de bestudering van de oude teksten. Het zou misschien beter een “hermeneutische revolutie” kunnen heten, dan was duidelijker waar het over gaat.

De DNA-revolutie

De grote ontdekking van de laatste pakweg tien jaar, mogelijk geworden door het DNA- en isotopen-onderzoek, bewijst dat de mensheid in de Prehistorie en Oudheid mobieler was dan archeologen, classici en oudhistorici lange tijd hadden aangenomen. Oudheidkundigen kunnen uitingen van de materiële cultuur nu niet langer zomaar beschouwen als aanwijzing voor afkomst. Een voorbeeld is het rond 1370 v.Chr. overleden Deense meisje van Egtved, dat archeologen op grond van grafgiften identificeerden als lokale prinses maar na isotopenonderzoek afkomstig bleek uit Zuid-Duitsland. Een ander voorbeeld is dat op het moment waarop Caesar aankwam in het Nederlandse rivierengebied, de helft van de bewoners niet uit de regio lijkt te zijn gekomen.

Lees verder “Eigenlijk zou de DNA-revolutie “hermeneutische revolutie” moeten heten” →

Veerman tussen twee culturen

On door Jona LenderinginCultuur, Klassieken, Oudheid57 reacties
Veerpont (Lekkerkerk)

Ik verbeeld me niet dat ik u iets nieuws vertel als ik zeg dat we afgelopen vrijdag weer zo’n relletje hebben gezien dat de letteren zo’n slechte naam geeft. Uitgeverij Meulenhoff had gevraagd aan Marieke Lucas Rijneveld om poëzie van Amanda Gorman te vertalen, maar dit leidde tot een stuk in De Volkskrant en ophef op de sociale media, waarbij de strekking was dat de opdracht beter gegeven had kunnen zijn aan iemand die, net als Gorman, zwart is. Meulenhoff probeerde de storm te bezweren met een persbericht over “sensitivity readers” – mensen die gevoeligheden herkennen die een vertaler misschien niet kent – maar het was al te laat. Rijneveld heeft zich inmiddels teruggetrokken.

Het is de moderne tijd. Abdelkader Benali kan ervan meepraten. Ergens ziet iemand je naam, iemand is verontwaardigd (doorgaans woede op zoek naar een aanleiding), de sociale media maken er een relletje van, en daarna kun je je alleen maar terugtrekken omdat aanblijven alleen maar afleidt van de goede zaak. Inhoudelijke discussie blijft achterwege.

Lees verder “Veerman tussen twee culturen” →

MoM | Droysen

On door Jona LenderinginGeesteswetenschappen, Geschiedenis, Klassieken, Methodologie en theorie40 reacties
Droysen (ets van Hugo Bürkner)

De bestudering van het verleden lijkt wat op een pakhuis waarin van alles en nog wat ligt, Kreuz und Quer door elkaar. De een is historicus en zoekt in deze stellingenkast, de ander is archeoloog en pakt even verderop iets van het schap, de derde is classicus of socioloog en vraagt naar weer andere dingen. Zoveel hoofden, zoveel zinnen. Is er overzicht, systeem, structuur?

In mijn ervaring beschouwen veel onderzoekers de versplintering van de humaniora als gegeven. Het stoort me altijd een beetje, vooral als ze zonder nadere argumentatie zeggen dat het “nou eenmaal” zo is. Soms noemen ze de geesteswetenschappen “polyparadigmatisch”, wat minder sleazy klinkt maar op hetzelfde neerkomt.

Misschien is de versplintering inderdaad onvermijdelijk en moeten we niet langer hopen dat er in het pakhuis ooit orde zal zijn. Toch voel ik sympathie voor een Johann Gustav Droysen (1808-1884), die anderhalve eeuw geleden, in 1868, een Grundriss der Historik publiceerde waarin hij wat structuur aanbracht. Het was ook toen een geïdealiseerd overzicht, maar het maakt wel duidelijk hoe het proces van kennisverwerving zou kunnen verlopen en in die zin is het nog altijd nuttig. Eerstejaarsstudenten nemen er daarom nog weleens kennis van, meestal in uittrekselvorm.

Lees verder “MoM | Droysen” →

MoM | Pastafari

On door Jona LenderinginGeesteswetenschappen, Geschiedenis, Methodologie en theorie, Wetenschap25 reacties

vergiet_pastafari

Gedoe bij de Technische Universiteit Delft. Geohydroloog Michael Afanasyev wil zijn proefschrift verdedigen in een piratenpak omdat dit zo hoort volgens zijn religie, de Kerk van het Vliegende Spaghettimonster. De Volkskrant legt het u in detail uit. Afanasyev meent dat als andere gelovigen zich mogen bedienen van de symbolen van hun religie, dat ook geldt voor pastafari’s als hij. De Volkskrant legt uit dat voor pastafari’s piraten

… goddelijke wezens zijn, waarbij ‘het opwarmen van de aarde, aardbevingen, orkanen en andere natuurrampen allemaal directe gevolgen zijn van het afnemende aantal piraten sinds 1800.’ Volgens de aanhangers is dat verhaal niet vreemder dan dat van een man die water in wijn veranderde of een god die de zee in tweeën spleet.

Los van de in Delft actuele vraag of religieuze symbolen gewenst zijn bij een promotieplechtigheid: de geciteerde vergelijking van twee verhalen is vreemd.

Lees verder “MoM | Pastafari” →

MoM | Altijd te weinig bewijsmateriaal (1)

On door Jona LenderinginArcheologie, Geesteswetenschappen, Geschiedenis, Klassieken, Methodologie en theorie, Museumstuk, Romeinse Keizerrijk4 reacties
Grafmasker uit Nineveh (British Museum, Londen)

Ik heb het al eerder geschreven maar doe het nog een keer: als je bezig bent met de Oudheid, heb je altijd te weinig bewijsmateriaal en kun je je niet permitteren ook maar één snippertje informatie te negeren. Het bovenstaande gouden grafmasker – gevonden in Nineveh, behorend tot de collectie van het British Museum en momenteel te zien op de Nineveh-expositie in het Rijksmuseum van Oudheden – illustreert dit punt.

Maar eerst een filologische kwestie. In de derde eeuw schreef de Griekse auteur Filostratos het Leven van Apollonios van Tyana, een geromantiseerde biografie van een charismatische wijze-wonderdoener uit de eerste eeuw na Chr. die in alle uithoeken van de destijds bekende wereld wijsheid zou hebben gezocht. Op zijn reis richting India ontmoette hij in “Ninos” zijn leerling Damis, die memoires op schrift zou hebben gesteld die voor Filostratos een bron van informatie zouden zijn geweest.

Lees verder “MoM | Altijd te weinig bewijsmateriaal (1)” →