In het vorige stukje vertelde ik iets over de werkzaamheden van Bernard Grenfell en Arthur Hunt aan het begin van de vorige eeuw in Oxyrhynchos. Ze slaagden erin vele tienduizenden papyri te bergen voordat ze unprovenanced op de zwarte markt zouden komen, waar ze geen wetenschappelijke waarde meer zouden hebben. In dit tweede blogje iets meer over wat de betekenis is van hun vondsten. Eerst het christelijke materiaal dat de belangstelling van de opgravers het meeste had, daarna de rest.
Christelijke teksten
Tot op heden zijn uit Oxyrhynchos vijftien fragmenten uitgegeven van het Evangelie van Mattheüs en veertien van het Evangelie van Johannes. De andere canonieke evangeliën, Marcus en Lukas, zijn met elk twee exemplaren vertegenwoordigd en dat is dus minder dan de tien exemplaren van de Herder van Hermas, een christelijke tekst die nooit tot de canon is gerekend maar in Oxyrhynchos dus goed was vertegenwoordigd. Hier hebben we een doorkijkje naar een pluriform christendom uit de periode voor er behoefte was aan orthodoxie.
(Tussen haakjes: een van de twee Marcus-fragmenten is de beruchte Eerste-eeuwse Marcus. U zult zich herinneren hoe Dirk Obbink een bevriende oudheidkundige manipuleerde om de prijs op te drijven.)
Een andere illustratie van dit nog fluïde christendom is een fragment met Genesis 2-3, waarin het woord “god” wordt afgekort als ΘϹ, zoals gangbaar in christelijke manuscripten, terwijl Gods naam wordt geschreven met י י, de dubbele jod die in joodse handschriften werd gebruikt. De vraag of dit nu een joodse of een christelijke tekst is, is verkeerd gesteld omdat die grens in de derde eeuw nog niet vastlag.
Christenvervolging
De Oxyrhynchos-papyri tonen ook de vervolging van christenen. Zo is er een brief uit 304 na Chr. waarin de Romeinse beambte Ammonios meldt geen beslag te hebben kunnen leggen op goud, zilver, geld, kleding, dieren, slaven, landerijen of andere goederen omdat de door hem doorzochte kerk die niet bezat. Dit bevestigt het traditionele, op christelijke bronnen gebaseerde beeld van de vervolging
Er is uit Oxyrhynchos echter ook materiaal bekend dat dit beeld nuanceert. Zo lijkt keizer Decius (r.249-251) een eed van trouw te hebben geëist van alle inwoners in het Romeinse Rijk, die ze moesten afleggen door te offeren aan hun voorouderlijke goden en door te eten van het offervlees. Dit blijkt uit de offercertificaten, waarvan er in Oxyrhynchos vijf zijn gevonden. Een eed van trouw is echter iets anders dan de vervolging van de christenen die negentiende-eeuwse oudhistorici nog herkenden. Het lijkt erop dat vooral die christenen zijn getroffen die het advies van Paulus volgden om zich te onthouden van het eten van heidens offervlees. In een tijd zonder canon hechtte echter niet iedereen evenveel waarde aan de brieven van deze apostel.
Dat wil overigens niet zeggen dat christenen van Oxyrhynchos het makkelijk hadden. Er is bijvoorbeeld een Koptisch verslag bekend van een vervolging aan het begin van de derde eeuw en ook kennen we een arrestatiebevel tegen een christen. Tijdens een latere vervolging moest niet worden geofferd aan een voorouderlijke godheid maar aan de keizer, en dat raakte iedereen. Uit een privébrief blijkt dan weer dat een christen een zaakwaarnemer kon vragen de honneurs waar te nemen. Er zijn dus nuances.
Andere teksten uit Oxyrhynchos
De tweede categorie teksten die Grenfell en Hunt onderscheidden, bestond uit nog onbekende Griekse teksten. Naast Aristoteles’ Staatsinrichting van de Atheners zijn te Oxyrhynchos onbekende toneelstukken gevonden, onder andere van de grote Atheense auteurs. Van Sofokles is er de klucht De spoorzoekers, van Euripides is er een deel van de Hypsipyle; van Menandros zijn er delen van de komedie Misoumenos (“de gehate man”) en nog vijf andere stukken. Naast deze toneelstukken valt een biografie van Euripides te noemen, geschreven door een zekere Satyros. Ook nieuw was een geschiedwerk dat bekendstaat als de Oxyrhynchos Hellenika, waarin de anonieme auteur de gebeurtenissen in Griekenland uit de late vijfde en vroege vierde eeuw v.Chr. beschreef. Bijzonder was ook een fragment van een toespraak van de Romeinse generaal Germanicus, gehouden in Alexandrië en stenografisch genoteerd.
Veel auteurs waren al bekend, zoals de Griekse dichters Alkman, Anakreon, Hesiodos, Ibykos, Korinna, Pindaros, Sapfo en Simonides, van wie in Oxyrhynchos kleine, grote en dubieuze fragmenten zijn gevonden. Van Homeros was al bekend dat hij schoolauteur was geweest en dat blijkt ook wel uit het grote aantal tekstvondsten. Er circuleerde ook wetenschappelijke literatuur in Oxyrhynchos. Zo lagen er fragmenten van De elementen van Eukleides, het beroemde wiskundeboek.
Latijn
Latijnse teksten zijn zeldzamer – of althans minder vaak uitgegeven. De uitgevers van de Oxyrhynchos-papyri waren immers vooral in christelijke en klassiek-Griekse teksten geïnteresseerd. Onder de teksten uit Oxyrhynchos is echter een concept voor een inscriptie die soldaten van het Vijfde Legioen Macedonica lieten maken om de keizers Diocletianus en Maximianus te eren. Een afschrift van de Brief aan de Hebreeën staat op de achterkant van een samenvatting van zeven verloren boeken van de Romeinse historicus Titus Livius, terwijl een van de fragmenten van het Evangelie van Thomas geschreven zou zijn op de andere zijde van een Latijns kadaster.
[Wordt morgen vervolgd. Dit is overigens een deel van mijn boek Bedrieglijk echt, dat een overzicht biedt van de wedloop tussen wetenschappers en vervalsers van papyri. Het boekje is nog steeds te koop.]
“Hier hebben we een doorkijkje naar een pluriform christendom uit de periode voor er behoefte was aan orthodoxie”.
Naar aanleiding van deze zin zou ik een precisering van de behoefte aan orthodoxie willen voorstellen:
1- Arianisme: ” Arianism holds that the Son is distinct from the Father and therefore subordinate to him”.
2- Theotokos: “Theotokos is an adjectival compound of two Greek words Θεός “God” and τόκος “childbirth, parturition; offspring”. A close paraphrase would be “[she] whose offspring is God” or “[she] who gave birth to one who was God”.[10] The usual English translation is simply “Mother of God”; Latin uses Deipara or Dei Genitrix.”.
3- Pelagius: “Pelagius (/pəˈleɪdʒiəs/; c. 354–418) was a British theologian known for promoting a system of doctrines (termed Pelagianism by his opponents) which emphasized human choice in salvation and denied original sin.[1] Pelagius was accused of heresy at the synod of Jerusalem in 415 and his doctrines were harshly criticized by Augustine of Hippo, especially the Pelagian views about humankind’s good nature and individual responsibility for choosing ascetism.[2] Pelagius especially stressed the freedom of human will.[3] Very little is known about the personal life and career of Pelagius.[4]”.
4-Synode of concilie: ik heb altijd begrepen dat de besluiten van een concilie ingegeven worden door de Heilige Geest. Vandaar ook de term orthodoxie = je leerstellingen baseren op een influistering van de Heilige Geest. En derhalve kan de regerende Paus of Pontifex Maximus te Rome nooit iets veranderen aan de doctrine. Klopt dit?
Ik noem deze vier punten rondom orthodoxie, omdat we na de synode van Dordrecht als oudhistorici de discussie over de Triniteit in het Oosten, de vrije wil en de status van een conciliebesluit toch een plaats moeten geven als een serieus debat over belangrijke zaken, die niet per se heidens zijn!
De engelstalige omschrijvingen komen van Wikepedia en ik heb Alexander Demandt, Die Spätantike, Handbuch der Altertumswissenschaft, dritter Abteilung, sechter Teil, Beck , 1989, op de achtergrond gebruikt.
Dat is allemaal behoorlijk sensationeel. En ik begrijp dat ons in de toekomst nog meer te wachten staat.