Bronzen beeldje van Mercurius uit Reims (Musée Saint-Rémi)
Onlangs legde Eduard Alofs op deze plaats uit waarom een zilveren schaal uit het Museum van Azerbeidzjan in Tabriz, gemaakt in Sasanidisch Perzië, vrijwel zeker een vervalsing is. Vandaag een al even dubieus voorwerp, dat ik onlangs fotografeerde in het Musée Saint-Rémi in Reims: een charmant beeldje van de god Mercurius.
Zulke beeldjes waren populair in het oude Gallië. Julius Caesar schrijft al dat de Galliërs van alle goden vooral Mercurius vereerden, een god die de handel en reizigers beschermde en de ambachten had uitgevonden. De Romeinse generaal moet hier verwijzen naar de Keltische godheid Lug, die we ook kennen van afbeeldingen waarop hij drie gezichten heeft – alleen al in het museum van Reims zag ik er vijf of zes (zoals deze). Mercurius duikt ook op in tientallen inscripties. Ik telde in deze databank niet minder dan 493 exemplaren uit de zes Gallische provincies, met een opmerkelijke concentratie in het gebied tussen Reims en Rijn.
Stele van Sanherib uit Nineveh (Archeologisch museum, Istanbul)
Nineveh werd gesticht door de Assyrische koning die in onze taal Sanherib wordt genoemd, wat een weergave is van de Hebreeuwse versie van die naam. In het Engels wordt hij meestal Sennacherib genoemd, een vorm die teruggaat op de Griekse weergave van dezelfde naam. Beide geven hetzelfde Assyrisch woord weer, Sîn-aḫḫe-eriba, “de god Sin heeft de broers vervangen”. Anders gezegd: Sanheribs ouders, koning Sargon en koningin Atalia, hadden al minimaal twee zonen moeten begraven. Het herinnert ons aan de kindersterfte in voorindustriële samenlevingen.
Sanherib volgde zijn vader in 704 v.Chr. op en zette op sommige punten een heel ander beleid in. Zo gaf de nieuwe vorst de door Sargon gestichte hoofdstad Dur Šarrukin (Khorsabad) op en verplaatste hij de residentie naar Nineveh, waar hij het “paleis zonder gelijke” bouwde. Het was ruim twaalf hectare groot en had ruim tachtig vertrekken. De stèle hierboven, die ik fotografeerde in het fenomenale archeologische museum van Istanbul, beschrijft de stichting van de nieuwe hoofdstad.
Odysseus smeekt Kalypso om verder te mogen reizen (Antikensammlung, Munchen)
Heel, heel lang geleden hoorde ik iemand uitleggen waarom de nimf Kalypso verliefd werd op de Griekse held Odysseus en waarom ze hem zeven jaar bij zich hield. Ik sta er niet voor in dat dit de uitleg is die de mensen in de Oudheid aan het verhaal gaven, maar dat is niet zo belangrijk. Mythen zijn immers van iedereen die ze nodig heeft en vandaag zijn wij dat.
In elk geval: Kalypso is onsterfelijk en Odysseus is dat niet. Dat laatste is wat hem voor haar aantrekkelijk maakt. Zijn tijd is beperkt en zijn beslissingen hebben consequenties. Als hij een verkeerd besluit neemt zal hij de gevolgen moeten dragen. Hij kan nooit helemaal opnieuw beginnen en dat maakt zijn leven een stuk interessanter dan dat van de onsterfelijke, die de tijd heeft een vergissing te herstellen. Alsof het leven een computerspelletje is waarin je op elk moment kunt terugkeren naar een punt dat je hebt gesaved.
De nagemaakte Sasanidische schaal (Museum van Azerbaijan, Tabriz)
De afbeelding van de sneuvelende rechter figuur op de schaal, ik zal hem maar Artabanos noemen, zit vol ongelukkige reconstructies. De beenbeschermer bijvoorbeeld was niet de afgebeelde over de benen aangetrokken slobkous.
De nagemaakte Sasanidische schaal (Museum van Azerbeidzjan, Tabriz)
[Twee weken geleden blogde ik over het feit dat we er maar op moeten vertrouwen dat de voorwerpen in de musea echt zijn. Het is denkbaar dat voorwerpen die pakweg een halve eeuw geleden zijn aangekocht door nietsvermoedende museummedewerkers, vals blijken als ze met moderne technieken worden onderzocht. Ondertussen zijn die vervalsingen echter deel gaan uitmaken van de data waarop onze oudheidkundige kennis is gebaseerd. Een meta-analyse zou daarom best nuttig zijn maar die is nooit uitgevoerd.
Stomtoevallig stuitte ik vorige week op twee voorbeelden van deze problematiek. Binnenkort een charmant beeldje uit Reims, vandaag een voorwerp waarover ik al eens blogde. De gastauteur, Eduard Alofs, is bouwkundig ingenieur en in Leiden aan het promoveren op oorlogvoering te paard in Azië. De eerste vier delen van zijn Studies on Mounted Warfare in Asia zijn reeds verschenen in War in History.]
Onlangs werd uit het Azerbeidzjan Museum in Tabriz de bovenstaande vergulde zilveren schaal gestolen. Er werd al getwijfeld of dit een echte Sasanidische schaal was, maar nu kunnen we niet meer de proef op de som nemen en het metaal aan een nadere analyse onderwerpen. Is dat jammer? Nou, nee.
Eerst wat over die Sasaniden. Het deel van het rijk van Alexander de Grote dat door zijn generaal Seleukos was ingepikt werd in de tweede eeuw voor Christus door Iraanse nomaden uit Centraal-Azië veroverd, onder de dynastie van de Arsakiden. Net als de oude Grieken en Romeinen noemen we die veroveraars de Parthen, naar de eerste Iraanse provincie waar ze zich vestigden, Parthië. In de derde eeuw na Christus werd de laatste telg uit die Parthische dynastie van de Arsakiden, Artabanos IV, verslagen en gedood door een opstandige vazal uit Persis, Ardashir. Die veroverde vervolgens het Parthische Rijk en nog zo wat, en vestigde de Perzische dynastie van de Sasaniden. De Sasaniden heersten tot de komst van de Arabieren in de zevende eeuw na Christus over wat ook wel het tweede Perzische Rijk wordt genoemd. Het eerste Perzische Rijk was dat van de Achaemeniden, waar Alexander een eind aan had gemaakt.
Wat is een historisch feit? Het is eigenlijk een dubbele bewering. Om te beginnen is het een bewering over iets dat op een bepaald tijdstip is gebeurd (“op 18 september 1977 nam de Voyager 1 de eerste foto waarop de aarde en de maan tegelijk waren te zien”); daarnaast is het een bewering over die eerste bewering, namelijk dat deze waar is. Mocht u de foto in kwestie willen zien, dan is die hier, maar mijn punt is dat het zo gemakkelijk niet is te bepalen of een bewering over het verleden waar is.
Een voorbeeld is de moord op president Kennedy, waarover ongelooflijk veel bekend is – en tegelijk onvoldoende. Al vrij snel nadat Johnson president was geworden, stelde hij de Warren Commission in om onderzoek te doen naar de dood van zowel zijn voorganger als diens moordenaar, Lee Harvey Oswald. De commissie concludeerde uiteindelijk dat er één schutter was geweest. Maar wat deed ze besluiten tot deze conclusie?
Geen enkele steen in Jeruzalem kan met zekerheid worden geïdentificeerd als onderdeel van de muur van Nehemia. In de oostelijke muur van het Tempelterras is echter een verschil aan te wijzen tussen herodiaans steenwerk (links van de rode pijl) en ouder steenwerk (rechts). Dit laatste lijkt op het Perzische steenwerk uit Sidon en Byblos. Het kan echter ook jonger zijn en dateren uit de hellenistische tijd.
Eerder dit jaar schreef ik een paar stukjes over Perzië in de Bijbel. Het eerste deel was hier. Ik heb één aspect laten liggen omdat ik er even wat literatuur op wilde naslaan: de rol van Nehemia, over wie ik schreef in het vierde deel van de reeks. Nehemia was werkzaam aan het hof van koning Artaxerxes I Makrocheir (r.465-424), die hem in zijn twintigste regeringsjaar (dus in 446 v.Chr.) naar Jeruzalem liet gaan om daar de stadsmuren te herbouwen.
Dat bracht Nehemia in conflict met Sanballat van Samaria, met Tobia van Ammon en een Arabier die Gesem wordt genoemd en die we ongetwijfeld moeten plaatsen in de wijde omgeving van Petra. Ook zou Nehemia maatregelen hebben genomen om de stad opnieuw te bevolken en dwong hij naleving af van de Wet van Mozes. Schuldendelging was één van de maatregelen en een huwelijkspolitiek was een andere: de bewoners van Jeruzalem kregen opdracht om, als ze als jood erkend wilden blijven worden, alleen met joden te trouwen. Sommige huwelijken lijken inderdaad ten einde te zijn gekomen.
