Tag: Apollonios van Tyana

In memoriam Simone Mooij-Valk (3)

On door Jona LenderinginCultuur, Dagelijks leven, Geschiedenis, humaniora, Klassieken, Romeinse Rijk4 reacties
Alexander (Ny Carlsberg Glyptotek, Kopenhagen)

[Vandaag twee jaar geleden overleed Simone Mooij-Valk. Voor het Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde 2016/2017 mocht ik haar levensbericht schrijven. Het aardige van zo’n tekst is dat je, meer dan in een necrologie in een krant, ruimte hebt om iets over iemand te vertellen. Bij dezen een iets aangepaste digitale versie, waarvan het eerste deel hier is.]

De Grieks-Romeinse wereld

Philostratus’ Het leven van Apollonius van Tyana was Simones laatste en langste vertaling. Ze begon ermee in 2010 en het boek lag eind 2013 al in de winkels. De auteur leefde in een tijd die weleens wordt aangeduid als ‘crisis van de derde eeuw’. Die naam suggereert meer problemen dan er feitelijk zijn geweest, maar het intellectuele leven was zeker aan verandering onderhevig. De oude religieuze culten kregen bijvoorbeeld concurrentie van ‘heilige mannen’: charismatische, rondzwervende intellectuelen over wie de wonderlijkste verhalen de ronde deden. De verering van Jezus van Nazaret is het bekendste voorbeeld, maar de pythagoreïsche filosoof Apollonius van Tyana is een goede tweede.

Lees verder “In memoriam Simone Mooij-Valk (3)” →

MoM | Altijd te weinig bewijsmateriaal (2)

On door Jona LenderinginArcheologie, Geschiedenis, humaniora, Klassieken, Methodologie en theorie, Midden-Oosten, Museumstuk, Oudheid9 reacties
Grafmasker uit Nineveh (British Museum, Londen)

In het eerste deel van dit stukje wees ik erop dat er discussie is over het bestaan van een Damis-bron die Filostratos kan hebben gebruikt bij het schijven van het Leven van Apollonios van Tyana. Eén van de argumenten daartegen is dat Filostratos Damis typeert als inwoner van Ninos, dat wil zeggen Nineveh. Die stad was echter in 612 v.Chr. verwoest,  wat zou suggereren dat Filostratos iets verzon.

***

Nineveh was dan wel in 612 verwoest, de stad was niet volledig verlaten. De Atheense huurling Xenofon bezocht “Mespila”, zoals de stad inmiddels heette, in 401 v.Chr. en beschrijft de stadsmuren (Anabasis 3.4.10). De dag ervoor daarvoor had hij “Larissa” bezocht, waarin we Nimrud herkennen. Xenofon vertelt hoe de bewoners van die stad waren gevlucht naar de ziggurat die onlangs door ISIS de Tigris is ingebulldozerd (Anabasis 3.4.6-9).

In beide steden zijn voorwerpen gevonden uit alle eeuwen. Toen ik vorig jaar een Nineveh-nummer van Ancient History Magazine redigeerde, plaatste ik een afbeelding van wat oorbellen uit de Parthische tijd maar het grafmasker dat dit artikel siert zou eveneens hebben gekund. Het dateert uit de tweede eeuw n.Chr. Opnieuw verbreden we het werkterrein door er aanvullende informatie bij te halen, en wel uit de archeologie. Simpel gezegd: de oudheidkundige die Filostratos in de schoenen schoof dat hij Damis uit een niet-meer-bestaande stad liet komen, vergat dat er meer informatie bestaat dan alleen tekstuele.

Lees verder “MoM | Altijd te weinig bewijsmateriaal (2)” →

MoM | Altijd te weinig bewijsmateriaal (1)

On door Jona LenderinginArcheologie, Geschiedenis, humaniora, Klassieken, Methodologie en theorie, Midden-Oosten, Museumstuk, Oudheid, Romeinse Rijk4 reacties
Grafmasker uit Nineveh (British Museum, Londen)

Ik heb het al eerder geschreven maar doe het nog een keer: als je bezig bent met de Oudheid, heb je altijd te weinig bewijsmateriaal en kun je je niet permitteren ook maar één snippertje informatie te negeren. Het bovenstaande gouden grafmasker – gevonden in Nineveh, behorend tot de collectie van het British Museum en momenteel te zien op de Nineveh-expositie in het Rijksmuseum van Oudheden – illustreert dit punt.

Maar eerst een filologische kwestie. In de derde eeuw schreef de Griekse auteur Filostratos het Leven van Apollonios van Tyana, een geromantiseerde biografie van een charismatische wijze-wonderdoener uit de eerste eeuw n.Chr. die in alle uithoeken van de destijds bekende wereld wijsheid zou hebben gezocht. Op zijn reis richting India ontmoette hij in “Ninos” zijn leerling Damis, die memoires op schrift zou hebben gesteld die voor Filostratos een bron van informatie zouden zijn geweest.

Lees verder “MoM | Altijd te weinig bewijsmateriaal (1)” →

Apollonios van Tyana (8)

On door Jona LenderinginChristendom, Geschiedenis, Klassieken, Literatuur, Oudheid9 reacties

[Dit is het achtste van twaalf stukjes over de antieke charismatische wijze Apollonios van Tyana, die ik presenteer ter gelegenheid van de verschijning van de door mijn vriendin Simone Mooij gemaakte vertaling van Filostratos’ Leven van Apollonios. Het eerste stukje is hier.]

Nu we “achter” de tekst van Filostratos’ Leven van Apollonios hebben gekeken en hebben vastgesteld wat er te weten valt over de voorfilostrateïsche tradities, kunnen we kijken welk beeld we daaruit krijgen, en om dat enigszins objectief te doen, maken we gebruik van enkele authenticiteitscriteria. Ze zijn ontwikkeld in het onderzoek naar de historische Jezus, maar kunnen algemener worden toegepast.

Het eerste is onafhankelijke bevestiging. Als een auteur die niet werkelijk is geïnteresseerd in Apollonios iets bevestigt dat we ook weten uit de voorfilostrateïsche tradities, is het redelijk aannemelijk dat dit element wel historisch betrouwbaar zal zijn. Een voorbeeld uit het Jezusonderzoek is dat ook heidense bronnen als Tacitus en Lucianus vertellen dat Jezus is gekruisigd. Daarmee is niet alleen het bestaan van Jezus aannemelijk gemaakt – zelfs bronnen die negatief over Jezus oordelen ontkennen zijn bestaan niet – maar ook de wijze waarop zijn leven ten einde kwam.

Lees verder “Apollonios van Tyana (8)” →

Apollonios van Tyana (7)

On door Jona LenderinginArcheologie, Geschiedenis, Klassieken, Literatuur, Oudheid, Religie5 reacties
Julia Domna (Louvre, Parijs)

[Dit is het zevende van twaalf stukjes over de antieke charismatische wijze Apollonios van Tyana, die ik presenteer ter gelegenheid van de verschijning van de door mijn vriendin Simone Mooij gemaakte vertaling van Filostratos’ Leven van Apollonios. Het eerste stukje is hier.]

Tot nu toe hebben we de bronnen over Apollonios behandeld waarvan het bestaan aannemelijk kon worden gemaakt door middel van teksten buiten het Leven van Apollonios. Steeds bleken Filostratos’ bronnen te bestaan en niemand heeft ooit beweerd dat de teksten van Moiragenes of de Brieven van Apollonios niet hebben bestaan. Dat ligt anders voor De resten uit de ruif van Apollonios’ discipel Damis van Nineve, die Filostratos ter hand zouden zijn gesteld door keizerin Julia Domna met het verzoek de tekst zó te bewerken dat het voor fatsoenlijk Grieks kon doorgaan.

Hoewel dit alleszins plausibel klinkt, zijn de meeste onderzoekers ervan overtuigd dat de memoires van de Assyriër een verzinsel zijn van Filostratos. Er is geen extern bewijs dat deze tekst en deze auteur hebben bestaan. Er is inderdaad iets te zeggen voor de hypothese dat “Damis” een vervalsing is en het is verontrustend dat juist uit de pythagorese filosofische traditie nogal wat vervalste “oude” teksten bekend zijn. De mogelijkheid dat Damis een vervalsing is, wil echter niet zeggen dat ze dit ook feitelijk is. Laten we eens verder kijken.

Lees verder “Apollonios van Tyana (7)” →

Apollonios van Tyana (6)

On door Jona LenderinginGeschiedenis, Klassieken, Oudheid, Religie4 reacties
Het portret van Filostratos is niet bekend, maar zo rond 210 n.Chr. was dit een redelijk gangbare manier om iemand af te beelden. Het zou Filostratos deugd hebben gedaan dat ik hier een plaatje kies van een buste die is geïnspireerd door die van de Atheense redenaar Aischines. (Glyptothek, München)
Het portret van Filostratos is niet bekend, maar in zijn eigen tijd was dit een redelijk gangbare manier om iemand af te beelden. Het zou Filostratos deugd hebben gedaan dat ik hier een plaatje kies van een buste die is geïnspireerd door die van de Atheense redenaar Aischines. (Glyptothek, München)

[Dit is het zesde van twaalf stukjes over de antieke charismatische wijze Apollonios van Tyana, die ik presenteer ter gelegenheid van de verschijning van de door mijn vriendin Simone Mooij gemaakte vertaling van Filostratos’ Leven van Apollonios. Het eerste stukje is hier.]

In de voorgaande stukjes hebben we gekeken naar de bronnen en tradities achter  Filostratos’ Leven van Apollonios: lokale overleveringen in Efese en andere steden, de brievencollectie die op naam van Apollonios is overgeleverd en de werken die hij zelf zou hebben geschreven. Vandaag nog twee andere teksten: Moiragenes en Maximus van Aigai. De laatste eerst.

Filostratos zegt een boek te hebben benut over de jeugd van Apollonios, geschreven door een Maximus die afkomstig was uit de stad waar de titelheld als jonge man had geleefd in een Asklepiostempel, Aigai. Er is geen reden Filostratos’ claim niet te geloven. Het voornaamste bewijs is dat dat informatie die hij aan Maximus toeschrijft, zich slecht laat combineren met de andere informatie in het Leven van Apollonios. Zo lijkt Maximus te hebben verteld dat een Romeinse magistraat had geprobeerd de twintigjarige tempeldienaar te hebben willen verleiden in 17 n.Chr.; dit betekent dat Apollonios in 4 v.Chr. is geboren, wat zich nauwelijks laat rijmen met een sterfdatum na de moord op keizer Domitianus (18 september 96). Deze inconsistentie suggereert zeer sterk dat Filostratos de beschikking had over minimaal twee verschillende bronnen.

Lees verder “Apollonios van Tyana (6)” →

Apollonios van Tyana (5)

On door Jona LenderinginGeschiedenis, Klassieken, Literatuur, Oudheid, Religie
Pythagoras (Capitolijnse Musea, Rome) (Als u er Bin Laden in wil herkennen, mag dat ook)

[Dit is het vijfde van twaalf stukjes over de antieke charismatische wijze Apollonios van Tyana, die ik presenteer ter gelegenheid van de verschijning van de door mijn vriendin Simone Mooij gemaakte vertaling van Filostratos’ Leven van Apollonios. Het eerste stukje is hier.]

Apollonios’ biograaf beweert dat hij verschillende werken van de wijze van Tyana heeft gelezen. Het is de moeite waard de publicatielijst te vergelijken met een tiende-eeuwse Byzantijnse encyclopedie, de zogeheten Souda (A 3420).

  1. Filostratos noemt om te beginnen een Hymne aan Mnemosyne, de godin van het geheugen (Leven van Apollonios 1.14).
  2. Filostratos en de Souda noemen allebei Apollonios’ testament (1.3, 7.35), dat zou zijn geschreven in het Ionische dialect van het Grieks.
  3. Alleen Filostratos kent een boek met Pythagorese leerstukken, dat zou zijn in te zien in de bibliotheek van de keizerlijke villa te Antium (8.20).
  4. Misschien is dit boek identiek aan het Leven van Pythagoras dat de Souda vermeldt.
  5. Beide bronnen kennen Apollonios’ Vier boeken over astrologie (3.41).
  6. Ook kennen beide bronnen een boek Over offers (3.41 en 4.19).

Lees verder “Apollonios van Tyana (5)” →

Apollonios van Tyana (4)

On door Jona LenderinginGeschiedenis, Klassieken, Literatuur, Oudheid, Religie1 reactie
Reconstructie van een wastablet; korte brieven, zoals die van Apollonios, konden op deze wijze worden verstuurd.
Reconstructie van een wastablet; korte brieven, zoals die van Apollonios, konden op deze wijze worden verstuurd.

[Dit is het vierde van twaalf stukjes over de antieke charismatische wijze Apollonios van Tyana, die ik presenteer ter gelegenheid van de verschijning van de door mijn vriendin Simone Mooij gemaakte vertaling van Filostratos’ Leven van Apollonios. Het eerste stukje is hier.]

Er bestaat een grote collectie van aan Apollonios toegeschreven, doorgaans zeer korte brieven: het zijn er meer dan honderd. De verzameling is op verschillende momenten samengesteld.

  1. Sommige brieven zijn vermoedelijk ouder dan het Leven van Apollonios: de beschrijving van Apollonios’ bezoek aan Sparta in de biografie lijkt terug te gaan op brief 63.
  2. Andere brieven lijken zoveel op de composities die de schrijver van het Leven van Apollonios opnam in diens biografie, dat ze daaraan zullen zijn ontleend.
  3. Weer andere brieven zijn geïnspireerd door Filostratos’ biografie. Ze bevatten geen informatie die van belang is voor degenen die, zoals wij in deze korte reeks, zoeken naar de echte Apollonios.
  4. Een speciale groep bestaat uit antichristelijke vervalsingen. Deze zijn ook niet heel belangrijk voor ons.

De meeste brieven zijn te kort om makkelijk tot een van deze groepen te herleiden. We weten niet met zekerheid welke briefjes tot groep één behoren – de groep die ouder is dan Filostratos en een oudere fase in de traditie documenteert dan het Leven van Apollonios. Daar staat dan weer tegenover dat de groepen 2, 3 en 4 makkelijk zijn te identificeren en negeren; uit wat resteert komt een onverwacht consistent beeld naar voren.

Lees verder “Apollonios van Tyana (4)” →

Apollonios van Tyana (3)

On door Jona LenderinginCultuur, Geschiedenis, Klassieken, Literatuur, Oudheid, Religie1 reactie
Bronnenhuis in Tyana (niet dé bron, vermoedelijk)

[Dit is het derde van twaalf stukjes over de antieke charismatische wijze Apollonios van Tyana, die ik presenteer ter gelegenheid van de verschijning van de door mijn vriendin Simone Mooij gemaakte vertaling van Filostratos’ Leven van Apollonios. Het eerste stukje is hier.]

In mijn vorige stukje vertelde ik dat achter de tekst van Filostratos’ Leven van Apollonios de plaatselijke tradities uit verschillende steden zijn te ontwaren, en ik beschreef Efese.

Apollonios’ geboortestad Tyana herinnerde zich zijn beroemde zoon natuurlijk ook: er was een door de Romeinse keizer Caracalla herbouwd heiligdom (Cassius Dio, Romeinse geschiedenis 78.18.4). Hier werd Apollonios vereerd als arts, en het is aannemelijk dat veel mensen genezing kwamen zoeken in dit antieke Lourdes. De Griekse auteur Lucianus van Samosata (c.120-c.190) noemt een arts uit Tyana die zich erop beroemde een leerling te zijn van Apollonios (Alexander de leugenprofeet 5). Deze leerling, “een van die charlatans die een handeltje drijven in magie en mysterieuze bezweringen en die je geluk in de liefde beloven of de ondergang van je vijanden, de vondst van een schat of een leuke erfenis”, moet in de eerste helft van de tweede eeuw hebben geleefd.

Lees verder “Apollonios van Tyana (3)” →

Apollonios van Tyana (2)

On door Jona LenderinginGeschiedenis, Klassieken, Oudheid8 reacties
Efesos, theater

[Dit is het tweede van twaalf stukjes over de antieke charismatische wijze Apollonios van Tyana, die ik presenteer ter gelegenheid van de verschijning van de door mijn vriendin Simone Mooij gemaakte vertaling van Filostratos’ Leven van Apollonios. Het eerste stukje is hier.]

In het Leven van Apollonios vertelt Filostratos over een bezoek dat de titelheld en zijn leerling Damis in de winter van 68/69 brachten aan het eiland Rhodos. In de vertaling van Simone Mooij:

Hij stak over met een gunstige wind en dit is wat hij op Rhodos deed. Toen hij het beeld van de Kolossos naderde, vroeg Damis hem wat hij als groter beschouwde dan dat beeld. Hij zei: “Een man die eerlijk en op de juiste wijze naar wijsheid streeft.” (Leven van Apollonios 5.21)

Dit verhaal kan onmogelijk waar zijn. Het enorme standbeeld van de zonnegod, een van de zeven wereldwonderen, was ingestort in 227/226 v.Chr., een kleine drie eeuwen voordat de twee wijsgeren het eilandje bezochten. De verklaring van deze fout is wellicht dat Filostratos twee Apollonii heeft verwisseld: toen hij het eiland bezocht, hoorde hij een bon mot van een Apollonios en identificeerde de spreker met de wijze van Tyana. De “echte” Apollonios zou wel eens de dichter van De Argonauten kunnen zijn geweest, die op het eiland was toen het standbeeld instortte.

Lees verder “Apollonios van Tyana (2)” →